Fréttablaðið - 19.09.2009, Síða 16

16 19. september 2009 LAUGARDAGUR
UMRÆÐAN
Örn Karlsson skrifar
um verðtryggingu
Það er erfitt að hrekja þá fullyrðingu fjöl-
margra skuldara að eign
í fasteign minnki iðulega
eftir því sem lengur er
greitt af verðtryggðum
lánum sem á henni hvíla.
Fólk hefur grunsemdir
um að það sé maðkur í mysunni
og upp vakna spurningar um eign-
arréttinn sem á að vera varinn af
Stjórnarskrá.
Verðtrygging
Verðtrygging fjárskuldbindinga
var innleidd með svokölluðum
Ólafslögum árið 1979. Verðtrygg-
ingunni var ætlað það hlutverk að
leiðrétta skekkju af völdum verð-
bólgu. Skekkjan fólst í því að veru-
leg tilfærsla eigna var til þeirra
sem skulduðu frá þeim sem áttu
sparifé eða veittu lán á vöxtum
sem títt voru langt undir verð-
bólgunni, sem æddi áfram óbeisl-
uð. Við Ólafslögum tóku ný lög um
vexti og verðtryggingu árið 2001.
Sama meginforsenda er fyrir
verðtryggingunni og áður, þ.e. að
verja almennt sparifé og lánsfé
landsmanna fyrir rýrnun af völd-
um innlendrar verðbólgu eins og
segir í greinargerð með frum-
varpinu. Samkvæmt lögunum er
vísitala neysluverðs lögð til grund-
vallar mælingu á verðbólgu.
Verðbólga
Verðbólga er peningatengt fyrir-
bæri. Verðbólga gefur til kynna
hvernig peningalegt virði eigna
breytist yfir tíma, þ.e. hvern-
ig kaupmáttur peninga breytist
(minnkar). Að meginstofni á verð-
bólga sér því stað þegar peningar
tapa verðgildi. Þessi skilgreining
á verðbólgu er óumdeild
og er verðtrygging-
unni ætlað það hlutverk
að leiðrétta fyrir verð-
bólgu þannig að lántaki
og lánveitandi séu jafn-
settir yfir lánstímann.
Jafnsettir að því leyti að
ekki verði eignatilfærsla
á milli þeirra önnur en
markast af höfuðstól
lánsins og vöxtum þess.
Vísitala neysluverðs
Vísitala neysluverðs telur allar
verðbreytingar á öllum einingum
sínum alltaf. Löggjafinn hefur
metið það svo að þetta sé nægilega
góð nálgun á verðbólgu til að hún
dugi sem leiðréttingargrundvöllur
í verðtryggingu.
Atvikshækkanir einstakra eininga
Alltaf gerist það jafnt og þétt að
einstakar vörur hækka eða lækka
í verði óháð kaupmætti peninga.
Slíkar breytingar eiga ekkert skylt
við verðbólgu og ættu eðli máls
samkvæmt ekki að vera inn í verð-
tryggingargrunni. Lánveitandi fer
almennt ekki fram á að lántaki
verji hann fyrir því að ekki rigni í
Brasilíu þannig að hann fái bætur
ef kaffiverð hækkar þess vegna.
Lánveitandi fer almennt ekki fram
á að lántaki verji hann fyrir stríði
í Miðausturlöndum þannig að hann
fái bætur ef olíuverð hækkar þess
vegna o.s.frv.
Verðtryggingunni er þvert á
móti ætlað að tryggja hlutleysi og
taka áhættu út úr lánaviðskiptum.
Öll áhætta lánagjörninga á að end-
urspeglast í vaxtastigi lánsins en
ekki í verðtryggingunni. Verð-
tryggingu er eingöngu ætlað að
verja verðgildi þeirrar fjárhæðar
sem er lánuð. Ef atviksbreyting
á verði vöru fer inn í verðtrygg-
ingarvísitölu leiðir það til óum-
saminnar eignatilfærslu. Gefum
okkur að um veðlán sé að ræða.
Ef lánveitandinn fær bætur vegna
hækkunar á vöru og hækkunin
er ótengd kaupmætti peninga þá
hækkar höfuðstóll veðlánsins og
hrein eign í fasteigninni rýrnar að
sama skapi. Rýrnunin á sér stað
vegna þess að fasteignin hækkaði
ekki í verði til samræmis vegna
þess að það var ekki verðbólguá-
stand. Kaupmáttur peninga hélst
óbreyttur.
Hamfarir
Atviksbreytingar eru jafnan litlar
samanborið við verðbólgubreyt-
ingar og því hefur eflaust ekki
þótt taka því að horfa til þeirra
í verðtryggingargrunninum.
Og þess vegna hefur sennilega
engan órað fyrir þeim stórkost-
legu atvikshækkunum á tveim-
ur liðum neysluverðsvísitölunn-
ar með afleiðingum sem líkja má
við hamfarir. Allt samband milli
skuldara og lánveitenda bren-
glaðist á fjögurra ára tímabili
frá miðju ári 2004 til ársbyrjun-
ar 2008. Þessi brenglun hefur
leitt til stórkostlegrar eignatil-
færslu frá skuldurum til lánveit-
enda. Átt er við hækkun fasteigna-
verðs í kjölfar innkomu bankanna
í ágúst 2004 ásamt hækkuðu láns-
hlutfalli Íbúðalánasjóðs í kjölfar-
ið og hækkun olíuverðs á heims-
markaði. Í hvorugu tilfellinu
voru verðhækkanirnar afleiðing
minnkandi verðgildi peninga og
þar með verðbólgu. Húsnæðisverð
vegur allt að 17% vísitölunnar og
olía og bensín allt að 5%. Þegar
þessir liðir margfaldast í verði
verður stórhækkun á vísitölunni.
Hér er ekki tekið með í reikning-
inn afleidda hækkun annarra liða í
vísitölunni vegna áhrifa olíuverðs
á verðmyndun þeirra.
Hafa ber í huga í þessari
umræðu að gengisvísitala íslensku
krónunnar var mjög stöðug allt
tímabilið sem þýðir að kaupmátt-
ur íslensku krónunnar hélst stöð-
ugur. Grunnforsenda fyrir verð-
bólgu var því svo gott sem ekki til
staðar allt tímabilið. Höfum jafn-
framt í huga að verulega stór hluti
neysluvara á íslenskum markaði er
innfluttur og því er gengi íslensku
krónunnar góður mælikvarði á
forsendur verðbólgu.
Það er því hægt að halda því
fram að hækkun húsnæðisverðs
og olíu og bensíns á íslenskum
markaði hafi fyrst og fremst verið
atvikshækkun og því hverfandi
líkur á að hækkanir þessar stafi
af verðbólgu, þ.e. að peningar hafi
tapað verðgildi.
Í því orsakasamhengi sem hér
er fjallað um getur vara hækkað í
verði af þremur ástæðum.
Vara getur hækkað í verði vegna
þess að kaupmáttur peninga rýrn-
ar (verðbólguhækkun) og fylgja
þá jafnan aðrar vörur og þjónusta
með. Í öðru lagi getur vara hækk-
að í verði þrátt fyrir að kaupmátt-
ur peninga helst stöðugur, alltaf
er hægt að rekja slíka hækkun
til atviks eða aðstæðna (atviks-
hækkun). Í þessu tilfelli hækka
aðrar vörur ekki samhliða nema
ef varan er partur af verðmynd-
un þeirra. Í þriðja lagi geta vörur
hækkað vegna blöndu af þessu
tvennu.
Heimsmarkaðsverð á olíu
Frá hausti 2003 og fram í árs-
byrjun 2008 hækkaði verð á olíu
gífurlega, úr ca $25 tunnan í vel
yfir $120. Um þessar mundir er
olíuverðið í kringum $68. Það er
óumdeilt að þessi hækkun er óháð
gjaldmiðlum heimsins og stafar af
aukinni eftirspurn m.a. Kínverja
og spámennsku á mörkuðum. Þessi
hækkun á heimsmarkaði leiddi
beint til hækkunar á eldsneytis-
verði á Íslandi. Verðhækkunin er
þannig ekki verðbólgudrifin eða
m.ö.o. ekki tilkomin vegna þess
að peningar hafa tapað verðgildi
sínu. Það sem síðan gerist í verð-
tryggingarkerfi Íslendinga við
þessar aðstæður er að verðhækk-
unin mælist í vísitölu neysluverðs
og þar sem hún er notuð beint til
verðtryggingar verður ósamnings-
bundin eignatilfærsla staðreynd
t.d. með hækkun höfuðstóla veð-
lána. Lánveitandinn fær hreinan
arð líkt og hann væri í olíubrans-
anum. Arðurinn kemur hins vegar
úr vasa lántakandans, hrein eign
hans í fasteigninni rýrnar.
Fasteignaverð
Fasteignaverð hefur mikið vægi
í vísitölu neysluverðs, um 17% og
því er hún mjög næm fyrir fast-
eignaverði. Innkoma banka og
sparisjóða á fasteignalánamark-
aðinn ásamt hækkun lánshlutfalls
Íbúðalánasjóðs er óumdeild megin-
ástæða fyrir hinu risavaxna stökki
á verði fasteigna í kjölfarið. Hærri
veðhlutföll, betri vaxtakjör og
hækkun hámarkslána settu kipp í
eftirspurn eftir húsnæði sem leiddi
til snarprar hækkunar á verði
þeirra. Því er ekki til að dreifa að
hækkun fasteignaverðs á þessu
tímabili hafi verið verðbólgudrif-
in. Í fyrsta lagi vegna þess að fast-
eignaverð hækkaði langt umfram
verðbólgu, en á árinu 2005 hækk-
aði fasteignaverð um 32% á meðan
vísitala neysluverðs hækkaði tæp-
lega 6%. Í annan stað má benda
á að gengisvísitalan fór stöðugt
lækkandi frá hausti 2004 og út árið
2005, sem þýðir að gengi íslensku
krónunnar var að styrkjast gagn-
vart gengi helstu viðskiptaland-
anna á tímabilinu og því í raun
engin forsenda fyrir verðbólgu.
Færa má rök fyrir því að mesti
áhrifavaldur á breytingu vísitöl-
unnar hafi einmitt verið fasteigna-
verðið og þannig hafi lánveitendur
fengið sinn skerf af fasteignagróð-
anum með hækkun höfuðstóls fast-
eignaveðlána. Verðbólga var engin
eins og áður sagði í þeirri merk-
ingu að peningar töpuðu almennt
ekki verðgildi sínu heldur þvert á
móti gátu Íslendingar fengið meira
fyrir krónuna í helstu viðskipta-
löndunum. Óumsamin eignatil-
færsla átti sér stað.
Það er einsýnt að frá hausti 2004
og fram til ársbyrjunar 2008 eru
viðvarandi óumsamdar eigna-
tilfærslur frá skuldurum til lán-
veitenda vegna mistaka í fram-
kvæmd verðtryggingarkerfisins.
Höfuðstóll veðlána hækkaði langt
umfram verðbólgu og verðbóta-
þáttur greiðslna af veðlánum var
langt umfram það sem raunveru-
leg verðbólga gat gefið. Sú við-
leitni löggjafans að verja sparifé
almennings með verðtryggingunni
hefur snúist í höndum hans vegna
þess að engin tilraun er gerð til
að meta verðbreytingar óháðar
kaupmætti peninga, þ.e. breyting-
ar sem ekki tengjast verðbólgu og
taka þær út úr neysluverðsvísitöl-
unni.
Það eru meginmistök í fram-
kvæmd verðtryggingar á Íslandi
að skilgreina allar breytingar á
vöru og þjónustu sem verðbólgu-
breytingar, m.ö.o. að allar verð-
breytingar stafi af því að pening-
ar hafi tapað verðgildi.
Allir sem vilja geta séð að það
er fræðilega ómögulegt að allar
verðbreytingar hverju nafni sem
nefnist stafi af verðbólgu (stafi af
því að verðgildi peninga rýrnar)
því ef svo væri er jafnframt verið
að segja að heimurinn sé óbreytan-
legur. Þess vegna er líka fræðilega
ómögulegt að vísitala neysluverðs
sé sanngjarn grunnur til leiðrétt-
ingar á verðbólgu því hún tekur til
allra verðbreytinga.
Álykta má að það sé með öllu
ólöglegt að verðtrygging sé trygg-
ing fyrir öðru en áhrifum verð-
bólgu. Í fyrsta lagi vegna þess að
í lögum um verðtryggingu (grein-
argerð með frumvarpi) er tekið á
því að verðtryggingunni sé ætlað
að leiðrétta fyrir verðbólgu án
þess að annað sé nefnt. Í öðru lagi
vegna þess að ef hún er trygging
fyrir öðru verður óhjákvæmilega
raunveruleg og óumsamin eigna-
tilfærsla milli lántaka og lánveit-
anda.
Í fljótu bragði reiknast mér að
ólögleg höfuðstólshækkun veðlána
sé a.m.k. 10% á umræddu tímabili
vegna atvikshækkana fasteigna-
verðs og olíu og bensíns.
Áður en Ólafslög tóku gildi var
hrikaleg eignatilfærsla í gangi til
skuldara frá sparifjáreigendum
og lánendum. Þó er ekki hægt að
segja lög hafi beinlínis verið brot-
in. Stjórnvöldum mistókst einfald-
lega hagstjórnin og virði peninga
þvarr með miklum hraða. Í stað
þess að bæta hagstjórnina ákváðu
stjórnvöld að innleiða verðtrygg-
ingu fjárskuldbindinga. Hér hefur
verið bent á að við framkvæmd
verðtryggingarinnar hefur dæmið
snúist við. Nú er í gangi hrikaleg
eignatilfærsla frá skuldaranum
til lánveitandans. En nú ættu hins
vegar þolendur að geta varið sig
því framkvæmdin byggir á lögum
sem augljóslega standast þá ekki
sterkara lagaákvæði Stjórnar-
skrárinnar sem varðar friðhelgi
eignarréttarins. Þannig er hægt að
vinda ofan af þessum hörmungum
ef lögum er fylgt.
Aðal meinið felst í því að vísitala
neysluverðs er notuð óbrengluð til
verðtryggingar. Vísitalan er ágæt
til síns brúks: að miðla upplýsing-
um um breytingar á verði vöru og
þjónustu, en hún er ósanngjarn og
ólöglegur grunnur til verðtrygg-
ingar.
Skorað er á stjórnvöld að leita
leiða til að leiðrétta ólögmætar
eignatilfærslur sem eru afleiðing
af ónákvæmri framkvæmd verð-
tryggingarinnar.
Höfundur er vélaverkfræðingur.
Ólögmæt aðför að eignum skuldara
ÖRN KARLSSON
Aðal meinið felst í því að vísitala neysluverðs er notuð óbrengl-
uð til verðtryggingar. Vísitalan er ágæt til síns brúks: að miðla
upplýsingum um breytingar á verði vöru og þjónustu, en hún er
ósanngjarn og ólöglegur grunnur til verðtryggingar.
VITA er í eigu Icelandair Group.
VITA er lífið
VITA | Skútuvogi 13a | Sími 570 4444
Dublin í haust
GROUP
Skráðu þig í netklúbbinn - VITA.is
ÍS
L
E
N
S
K
A
S
IA
.I
S
V
IT
4
73
29
0
9
/0
9
Við vildum að farþegum liði eins og þeir væru heima hjá sér
þegar við settum ný sæti og nýtt afþreyingarkerfi í flugflota
Icelandair. Hver farþegi hefur sinn eigin skjá þar sem er í boði
án endurgjalds fjölbreytt úrval af kvikmyndum, vinsælum
sjónvarpsþáttum, tónlist og tölvuleikjum. Hver og einn velur
sína eigin dagskrá og getur auk þess sótt upplýsingar um
flugferðina sjálfa og margt fleira.
Beint morgunflug,
glæsilegur flugkostur.
Hjá VITA eru veittir 2.500 Vildarpunktar fyrir allar
keyptar ferðir í leiguflugi með VITA. Þannig öðlast
þú stöðugt fleiri tækifæri til þess að njóta lífsins.
Auk þess getur þú lækkað verðið á ferðinni þinni
um allt að 10.000 kr. með 15.000 Vildarpunktum.
Þú getur notað
Vildarpunktana
hjá okkur
22. – 26. okt.
Bjóðum upp á gistingu
á besta stað í Dublin.
Nóttin frá 8.900 kr. á mann í tvíbýli á
Maldron Hotel Parnell Square.
Fjölmörg önnur hótel eru einnig í boði.
Sjá nánar á www.VITA.is
Verð frá 19.900 kr.*
og 15.000 Vildarpunktar
á mann m.v. flug fram og til baka með flugvallarsköttum
22.-26. okt. *Almennt verð: 29.900 kr.
VITA býður upp á fjögurra nátta
haustferð til Dublin á frábæru verði.
Dublin er einstök borg sem iðar af lífi
og stemningu.
Gistimöguleikar frá 8.900 kr.
nóttin