Fréttablaðið - 19.09.2009, Blaðsíða 24

24 19. september 2009 LAUGARDAGUR
F
rumsýningu myndarinnar ber
heppilega upp á ár mikilla hátíð-
arhalda vegna Darwins, eins og
kunnugt er eru 200 ár síðan hann
kom í heiminn og 150 ár síðan
höfuðrit hans, Uppruni tegund-
anna, kom út. Af því tilefni hafa verið haldnar
ráðstefnur um víða veröld, endalausar grein-
ar skrifaðar um Darwin og fjallað um þróun-
arkenninguna frá öllum mögulegum hliðum.
Þess má einnig geta að í vikunni var opnuð
miðstöð helguð Darwin í Náttúruvísindasafn-
inu í London.
Þróunarkenningin var sett fram í Uppruna
tegundanna, hún gjörbylti vísindum heimsins
og telst til grundvallaratriða í nútímalíffræði.
Kvikmyndin Creation setur þó útkomu bókar-
innar ekki í þungamiðju, þótt vissulega sé hún
til umfjöllunar, heldur er það annars vegar
dótturmissir Darwins og sorgin sem honum
fylgir og hins vegar togstreita í hjónabandi
Charles og konu hans, Emmu, vegna viðhorfs
til trúarinnar, sem eru til meginumfjöllunar.
Þróunarkenningunni, sem er óumdeild
meðal vísindamanna, er þó enn hafnað af stór-
um hluta Bandaríkjamanna, um fjörutíu pró-
sent ef marka má kannanir. Þess vegna ætti
það ef til vill ekki að koma á óvart að mynd-
inni um manninn sem setti hana saman skuli
ganga erfiðlega að fá dreifingu í mekka kvik-
myndanna, Bandaríkjunum, en svo er það nú
samt.
Framleiðandi myndarinnar, Jeremy Thom-
as, sem meðal annars framleiddi Óskarsverð-
launamyndina Last Emperor, lét hafa eftir sér
í vikunni að hann væri furðu lostinn yfir því
að þessi viðhorf væru til 150 árum eftir að
Uppruni tegundanna kom út. „Þetta er það
sem við erum að kljást við, árið 2009, það er
ótrúlegt,“ sagði hann.
Harmur Darwins
Handrit myndarinnar byggist á bókinni Ann-
ie‘s box, eða kassi Annie, sem kom út árið
2001. Höfundur hennar, Randal Keynes, er
afkomandi Darwins og var kveikjan að bók
hans um forföður sinn askja sem hann fann
með hlutum Annie þegar hann var að fara
yfir skjöl og gögn Darwins sem geymd voru
á heimili hans í Kent. Annie þessi lést einung-
is tíu ára gömul, að því að talið er úr berklum.
Hún var foreldrum sínum mikill harmdauði,
Darwin lét hafa eftir sér að hún hefði verið í
mestum metum meðal barna sinna. Þrátt fyrir
það minntist hann aldrei á hana aftur, minn-
ingin um hana var geymd í kassanum, sorg-
in í sinninu.
Bók Keynes, sem heitir fullu nafni Ann-
ie‘s box: Charles Darwin, his Daughter and
Human Evolution, eða Askja Annie: Charl-
es Darwin, dóttir hans og þróun mannsins,
er þannig ekki hefðbundin ævisaga um vís-
indamanninn Darwin heldur dregur hún upp
mynd af manninum, fjölskylduföðurnum og
hugsuðinum og vakti athygli við útgáfu henn-
ar árið 2001.
Andstaða bókstafstrúarmanna
Ekki er að undra að meginefni Creation sé
mannlegt eðli, missir og sorg. Slíkt er umfjöll-
unarefni ótal kvikmynda og flestar myndir á
borð við Creation myndu fá dreifingu í Banda-
ríkjunum skyldi maður halda. En sterk staða
bókstafstrúarmanna þar í landi gerir það að
verkum að myndin mætir andstöðu. „Andstað-
an við þróunarkenninguna er stórt og mikið
mál í Bandaríkjunum og á sér langa sögu,“
segir Einar Árnason, prófessor í líffræði við
Háskóla Íslands og sérfræðingur í þróunar-
kenningunni. Gott dæmi um andstöðuna eru
fræg réttarhöld sem kennd eru við kennar-
ann John Scobes, sem var árið 1925 dæmdur
fyrir að kenna þróunarkenninguna í skóla í
Tennessee, á þeirri forsendu að hún stangað-
ist á við lög ríkisins. Í þeim var kveðið á um að
ekki mætti kenna neitt í skólum ríkisins sem
hafnaði guðlegri sköpun mannsins. Málið var
reyndar síðar fellt niður vegna formgalla.
Andstæðingar þróunarkenningar eru oft
nefndir sköpunarsinnar (creationists) vegna
þess að þeir trúa að guð hafi skapað heiminn
í þeirri mynd sem við þekkjum hann. Að sögn
Einars er annarri hugmynd þó frekar haldið
á lofti af bókstafstrúuðum um þessar mund-
ir, svokallaðri hönnunarkenningu, „intellect-
ual design“. „Sú hugmynd er í raun sköpun-
arhyggja í nýju formi, hún gengur út á að það
hljóti að vera hönnuður að eiginleikum líf-
vera, þeir séu einfaldlega of fullkomnir til
þess að hafa þróast með blindu náttúrulegu
vali.“ Augu séu gjarnan tekin sem dæmi um
þetta, þau séu svo fullkomin. Einar bendir
hins vegar á að þetta standist ekki vísinda-
lega skoðun, hægt sé að finna ótal millistig
líffærisins auga.
Samkvæmt greinum í erlendum dag-
blöðum á borð við New York Times og The
Guardian hefur tekist vel til við gerð Creat-
ion. Hjónin Charles og Emma Darwin þykja
sannfærandi í túlkun hjónanna Pauls Bett-
anys og Jennifer Connelly. Á blaðamanna-
fundi vegna sýningarinnar í Toronto kom
fram að þau hefur lengi langað til að starfa
saman, en þau giftust árið 2003. Þess má
geta að þau kynntust við gerð myndarinn-
ar A Beutiful Mind en tóku reyndar ekki
saman fyrr en síðar.
Hjónaband höfuðpersóna myndarinnar,
Charles og Emmu, var farsælt en storma-
samt. Þau þekktust vel áður en þau giftust
enda voru þau náskyld, systkinabörn. Áður
en þau fóru að draga sig saman hafði Darwin
farið í sína frægu heimsreisu á könnunarskip-
inu Beagle og gefið út frásagnir úr ferðinni.
Hann var því þekktur maður þegar þau hófu
tilhugalíf en illa farinn af veikindum sem lík-
lega áttu orsakir sínar í streitu og álagi.
Togstreita um trú
Emma var mjög trúuð og gerði sér strax
grein fyrir því að trúarhugmyndir hennar
og Darwins gætu stangast á. Hann var alinn
upp í trú blandinni skynsemi og rökhyggju.
Eftir því sem vísindarannsóknum hans vatt
fram urðu efasemdir trúnni yfirsterkari. En
það var andlát dóttur hans sem varð til þess
að hann gekk af trúnni. Þau hjónin tóku það
gríðarlega nærri sér, hún leitaði huggun-
ar í trúnni en hann gekk af henni og losnaði
kannski við hömlur sem gerðu honum auð-
veldara að reka smiðshöggið á höfuðkenningu
sína. Átta árum eftir að Annie dó kom bókin
Uppruni tegundanna út. Henni var strax gríð-
arlega vel tekið, hugsuðir voru margir hverj-
ir afar svekktir yfir því að hafa ekki komið
auga sjálfir á þessa „einföldu“ og augljósu
hugmynd sem þróunarkenningin er.
Óumdeild vísindakenning
Þróunarkenningin er hornsteinn nútíma líf-
fræði og algjörlega óumdeild út frá vísinda-
legu sjónarmiði. Þegar Darwin setti hana
fram vantaði ýmislegt upp á vísindalegan
rökstuðning kenningarinnar en síðari tíma
uppgötvanir hafa styrkt hana í sessi og gert
hana að kenningu í vísindalegum skilningi,
sem þýðir að hún hefur staðist próf og er
ekki lengur tilgáta – eins og andstæðingar
hennar vilja gjarnan halda fram.
Þess má geta að andstæðingar eru ekki
fjölmennir í öðrum nálægum ríkjum en
Bandaríkjunum. Viðhorfskönnun til kenn-
ingarinnar sem gerð var fyrir nokkrum
árum sýndi til dæmis að ríflega 80 prósent
Íslendinga, Norðurlandabúa og Frakka
aðhyllast hana.
En aftur að myndinni. Samkvæmt heima-
síðu hennar hefur þegar verið samið um
dreifingu hennar víða um lönd, til að mynda
á Norðurlöndum. Væntanlega verður hún
tekin til sýninga í íslenskum kvikmynda-
húsum einnig þó að það liggi ekki enn ljóst
fyrir.
Charles Darwin á hvíta tjaldinu
■ 1809: Charles Darwin fæðist 12.
febrúar í Shrewsbury á Englandi,
fimmti í röð sex barna læknisins
og auðjöfursins Roberts Darwins
og eiginkonu hans Susannah.
■ 1831: Þekkist boð um þátttöku í
heimsreisu á skipinu HMS Beagle
undir stjórn Roberts FitzRoy. Reis-
an varir í fimm ár og Darwin safnar
ótölulegum fjölda náttúrugripa,
steingervinga og gerir athuganir
sem nýtast honum til vísindastarf
það sem eftir er ævinnar.
■ 1839: Giftist frænku sinni Emmu
Hedgewood. Sama ár fæðist fyrsta
barn þeirra en þeim hjónum varð
tíu barna auðið. Tvö létust í frum-
bernsku. Til þess var tekið hversu
náin þau voru börnum sínum.
■ 1851: Annie dóttir hans deyr, líkast
til úr berklum.
■ 1859: Uppruni tegundanna kemur
út og vekur mikla athygli í heimi
vísindanna og víðar.
■ 1865: Tékkneski munkurinn Greg-
or Mendel gefur út rannsókn sína
á erfðum, en mikilvægi hugmynda
hans verðum lýðum ekki ljóst fyrir
en í upphafi 20. Þegar það gerist
styrkjast stoðir þróunarkenning-
arinnar.
■ 1871: Bókin Uppruni mannsins
kemur út en í henni tengir Darwin
með ljósum hætti menn og
apa saman sem vakti hneykslan
margra.
■ 1882: Darwin deyr.
■ 1953: James D. Watson og Francis
Crick uppgötva byggingu DNA sem
gerir það mögulegt að rannsaka
sameindalíffræði þróunar.
■ 2004: Bókin Uppruni tegundanna
kemur út í íslenskri þýðingu í
lærdómsritaflokki Hins íslenska
bókmenntafélags.
■ 2009: Haldið upp á afmælisár
Darwins með ýmsum hætti víða
um heim. Íslendingar hafa ekki
látið sitt eftir liggja, eins og lesa
má lesa á netsíðunni www.
darwin.hi.is.
➜ DARWIN Í 200 ÁR
VÍSINDAMAÐUR AÐ STÖRFUM Darwin varði miklum tíma við rannsóknir á lífverum og náttúrugripum ýmiss konar. Hér er Paul Bettany í hlutverki vísindamannsins.
HJÓNIN Jennifer Connelly og Paul Bettany við
frumsýningu Creation í Toronto.
Ný kvikmynd um Charles
Darwin var heimsfrumsýnd
í Toronto í vikunni. Höfundi
þróunarkenningarinnar
tekst enn að stuða bókstafs-
trúarfólk, myndin fær ekki
dreifingu í vígi þess, Banda-
ríkjunum, út af umfjöllunar-
efninu. Sigríður Björg Tómas-
dóttir kynnti sér málið.
Þróun lífsins*
Darwin áttaði sig á að náttúrulegt val er óhjákvæmileg afleiðing þriggja staðreynda; breytileika á
milli einstaklinga, því að hluti breytileikans erfist milli kynslóða og að æxlun er mishröð sem þýðir
að einstaklingar eiga mismörg afkvæmi. Þessar staðreyndir eiga við allar tegundir.
Fyrst auðlindir eru takmarkaðar og samkeppni á milli lífvera óumflýjanleg leiða þessar stað-
reyndir til náttúrulegs vals. Náttúrulegt val er einföld vélræn útskýring á fjölbreytileika lífvera og
aðlögun þeirra, þar sem óhjákvæmilegt er annað en valið verði gegn vanhæfum arfgerðum og fyrir
hæfari. Afleiðingarnar eru þær að stofnar breytast og eiginleikar, eins og auga, verða betri til að
sinna vissum störfum, aðlagast með öðrum orðum.
Hinn burðarás þróunarkenningarinnar er skyldleiki lífvera. Darwin sýndi fram á að lífverur raðast
í þróunartré, þar sem svipaðar tegundir eins og menn og apar sitja á nálægum greinum og að
ólíkar tegundir eins og menn og svampar, lenda á greinum sem aðskiljast neðarlega í trénu fyrir
langa löngu.
*heimild: www.darwin.hi.is