Fálkinn - 17.12.1938, Síða 42

36
F Á L K I N N
l lll §pil.
Þó að spil sjeu ekki af íslenzk-
uin uppruna, þá hefir þó spila-
menska verið ein aðalskemtun
íslendinga öldum saman og verð-
ur það án efa á komandi tímum.
Á 17. öld er farið að tala um
spil lijer á landi og jafnvel fyr
og tíðkuðust þau meir og meir
fram á þessa öld, að önnur dægra
stytting fer að keppa við þau. Og
víst er það að spilamenska til
sveita að minsta kosti hefur dvín-
að mjög síðustu árin. Mun jafn-
vel Úvarpið hafa átt nokkurn
þátt í því, en meira þó hin mikla
fólksfæð, sem þar er nú víðast
hvar.
Spilin sem gamla fólkið, afar
okkar og ömmur, spiluðu mest,
svo sem alkort, treikort, hjóna-
sæng, hundur o. fl. eru nú liorf-
in, en önnur komin í staðinn svo
sem whist, bridge o. fl.
Margur mundi nú hafa af því
nokkurt gaman um jólin, að
kynnast þeim spilum, er áður
voru mest spiluð. Og birtir því
blaðið lijer smáþætti um einstök
spil úr íslenskum skemtunum
Ölafs Davíðssonar:
I1 jögra manna alkort.
Fyrst og fremst eru tíurnar og
fimmin tekin úr spilunum. Spila-
röðin er mjög frábrugðin í al-
korti, því sem vant er. Tígulkóng
urinn er hæstur. Þá lijartatvist-
urinn. Þá laufaf jarkinn. Þá'
spaðaáttan. Þá hjartanían. Þá
tígulnían. Þá ásarnir. Þá gosarn-
ir. Þá póstarnir (sexin). Þá átturn
ar, nema spaðaáttan. Hin spilin
eru öll blóðónýt hrök, sem ekkert
gildi hafa, þó svo að sá á slaginn
sem slær hraki út, ef hin þrjú
spilin eru jafnónýt. Þess má geta,
að þó hrökin sjeu öll jafnónýt
í raun rjettri, þá eru þó kóngur
og drotning örgust þeirra allra,
og má drepa kónginn með tvist,
en drotninguna með tvist og
þrist, þcgar þeim kóngi og drotn-
ingu er slegið út, og ekkert spil,
sem hefir gildi, er gefið í þau.
Til þess bendir vísuhelmingur
nokkur:
Kóngur í veltu kostar tvist,
kemst drotningin af með þrist.
Til er vísa eða visupartur um
spilaröðina i alkorti og er á þessa
leið.
Tígulkóngurinn kæri
kominn vildi jeg væri,
lagður í lófa mjer;
alt að óskum gengi
ef jeg tvistinn fengi
og fjarkinn fylgdi með.
Besefarnir (sjöin) eru bæði
hæstir spilanna og lægstir. Ef
þeim er slegið út þá getur ekkert
spil drepið þá, en það má enginn
gjöra fyr en hann hefir fengið
slag. Aftur eru þeir alveg ónýtir
þegar þeir eru gefnir í spil, og
er það því hin mesta skapraun,
að fá besefa, en ekkert hátt spil
með þeim, eða móðurlausan be-
sefa eins og sagt er.
Mörg spil hafa sérstakt nafn í
alkorti, og er þá fyrst að telja
laufafjarkann, sem venjulega er
kallaður lauffjórir. Spaðaáttan
ei kölluð spaðaáttur. Hjartanían
og tígultían eru líka nefndar í
fleirtölu og er hjartanían kölluð
feitu níurnar en tígullinn mögru
mur eða þær þunnu.
Fjórir menn spila, eins og nafn
ið ber með sjer, og er venjuleg-
ast, að þeir dragi sig saman, eða
láti spilin ráða hverjir saman
eigi að vera. Því næst er dregið,
eins lög gera ráð fyrir, og er þá
sælst til að setja á passann, eða
að sjá svo til, að eitthvað gott
spil sem fróðlegt er að vita liver
fær, verði neðst við stokkunina.
Gjafarinn gefur þá þann lduta
spilanna sjer í lagi, sem dreginn
var, og á þannig liægt með að
sjá, hvar neðsta spilið lendir.
Eins er venja að sá sem dregur
skoði á passann, eða gæti að
neðsta spilinu, sem liann dró.
Margir banna þó stranglega, að
st tja eða skoða á passann í al-
korti.
Því næst eru hverjum manni
gefin níu spil. Gjafarinn flettir
oft upp efsta spilinu í fyrsta
slagnum, hjá öllum sem spila,
og er þá jafnframt haft að orði,
að sá eigi barn í vonum, sem fái
bezta spilið. Spil þau sem verða
eftir, þegar búið er að gefa, eru
lögð á grúfu á borðið, sem spilað
er á, og nefnd ,stokkur. í honum
eru 8 spil, eftir því sem áður er
sagt. Enginn má sjá hann. Nú
hafa sumir þann sið, að ef ein-
hver spilamanna er ekki fríðu-
fær, sem kallað er, eða hefir
ekki svo hátt spil á hendi, að
hann geti drepið óvalda áttu, þá
megi hann fleygja sínum spil-
um, nema einu, og taka stokkinn
í staðinn fyrir hin 8. Til þessa
bendir vísuhelmingurinn:
Jeg er ekki fríðufær
fáið þið mjer stokkinn.
Nú slær sá út, sem er í for-
hönd, eins og lög gera ráð fyrir,
og vinna þeir spilið, sem fá 5
slagi, en ef forliandarmaðurinn
og sá sem er á móti honum fá
5 slagi, áður en hinir fá nokk-
urn slag, þá múka þeir eða gera
hina múk. Það kvað heita meist-
aramúkur, þegar forhandarmað-
urinn hefir tígulkóng og fjóra
ása, aðrir segja besefa, og virðist
það vera eðlilegra. Þegar for-
handarmaðurinn hefir fengið
heim þrjá slagi, segir hann oft
við þann sem er móti lionum:
„Nú er jeg búinn að gera strák-
inn; þú átt að gera stelpuna“,
en það eru þeir tveir slagir, sem
vantar á múkinn. Ef forliandar-
maðurinn hefir mjög góð spil,
þá kemur til greina að leggja
múkinn upp, eða leggja fram á
borðið 5 ótakandi spil og má sá,
sem er móti honum, bæta við,
ef liann vantar upp á múkinn,
enda fara þeir nærri hvor um
annars liákalla, ef þeir hafa sjeð
kallinn hvor hjá öðrum. Það er
að vísu glæsilegast að leggja
rnúkinn upp, en það er sá hæng-
ur á, að þá mega þeir ekki fá
stroku, þó þeir hafi spil til þess.
Strokan er fólgin i því, að fá 6, 7
eða 8 slagi, áður en hinir fá
nokkurn slag, eða þá alla slag-
ina, og er strokan kölluð sex-
biaðastroka, sjöblaðastroka, átta-
blaðastroka eða níublaðastroka,
eftir þvi livað slagirnir eru
margir.
Eins er það þegar forhandar-
maðurinn og félági lians hafa
svo góð spil, að þeir liljóta að
vinna, en liinir geta þó varnað
því, að þeir rnúki, með einhverju
háspili, t. d. tígulkóngnum sjálf-
um, þá sýna þeir hann og segja:
Við forðum og svo megið þið
liafa vinninginn; er þá ekki far-
ið lengra út í það spil.
Fyrir hvern einfaldan vinning
er 1, fyrir múk 5, en fyrir liverja
stroku jafnmargir og strokurnar
eru margra blaða. Vinningurinn
er krítaður á borðið, rúmfjölina
eða tóbaksf jölina, eða hvað það
nú er, sem spilað er á, eða þá
jafnvel upp um þiljur, og standa
tölurnar þar stundum heilan og
hálfan, til lofs og dýrðar þeim
sem unnu. Einkennilegt er líka
hvernig vinningurinn er krítað-
ur. Einfaldir vinningar eru jafn-
an krítaðir á þenna hátt. IIII
(með skástryki yfir) o. s. frv.,
en múkar og strokur með venju-
legum tölustöfum, uppi yfir ein-
földu vinningunum. Sjöblaða-
stroka og tveir vinningar eru t. d.
skrifaðir svona: IIII (með 5 yf-
ir.) Sumir hafa aftur þann sið,
að stryka líka yfir stóru vinn-
ingana, þegar þeir fá samskonar
stórspil oftar en einu sinni. Tveir
niúkvinningar eru eftir því skrif-
aðir svona: 5 (með strj'ki yfir).
Alkort hefir verið spilað ó-
sköpin öll, en einkum þó á stór-
hátíðarkvöldum, svo sem jóla-
nótt og gamlaárskvöld, en þó er
ekki hættulaust að spila það á
jólanóttina, ef það er satt, sem
sagt er, að þegar illindi verði út
ur alkorti á jólanóttina, þá komi
tveir tígulkongar í spilin og sje
annar andskotinn sjálfur.
Tveggjamanna-alkort fer fram
alveg eins og fjögramanna-al-
kort. Þó eru þar tekin úr öll
brökin, nema aðeins einliver
fjögur.
Treikort.
Laufadrottningin er hæst. Þá
spaðatvisturinn. Þá tígulkóngur-
inn. Þá hjartatvisturinn. Þá lauf-
fjórir. Þá spaðaáttur. Þá hjarta-
níur. Þá tígulníur. Þá ásarnir.
Þá gosarnir. Þá póstarnir. Þá
átturnar lægstar nema spaðaátt-
urnar. Enn eru besefarnir og
geta þeir verið bæði hæstir og
lægstir eftir því sem á stendur.
A þessi 27 spil er treikort spilað.
Þrír spila, eins og nafnið ber
með sjer. Hver fær 9 spil, þrisv-
ar sinnum þrjú. Nú er um að
gera að fá sem flesta slagi. Be-
sefarnir eru ódræpir þegar þeim
er slegið út, annars blindónýtir,
en ekki má neinn slá þeim út
fyr en hann hefir fengið slag.
Annars stinga spilin eftir þeirri
röð sem áður er sögð. Ásarnir
eru jafnháir, eins gosarnir o. s.
frv.
í treikorti er um að gera að
fá sem flesta slagi. Ef einhver
fær 13 slagi i þremur spilum,
þá verður hann páfi. Sá sem
fær 11 slagi heitir keisari. Fyrir
9 slagi verður maður kongur, en
sá, sem fær undir 5 slögum,
heitir kamarmokari. Það eru þó
engin hlunnindi bundin við þrjú
seinustu embættin, en páfinn hef
ir rjett til þess að kjósa besta
spil hjá öðrum en besefa hjá
hinum, og eru þeir skyldir til
að láta hvort af hendi, ef föng
eru á því. Sá, sem páfinn heimt-
ar besta spil lijá hefir ávalt eitt
spil lisest og verður að láta það
af hendi, en oft ber það við að
besefamaðurinn hefir engan be-
sefa, og fær páfinn þá ekkert hjá
honum.
Páfinn lætur einhverja luinda
í staðinn fyrir spil þau, sem
hann hefir fengið, en er úr tign-
inni, ef hann gleymir því. Eins
er liann úr tigninni ef liann fær
ekki 13 slagi í þremur spilum,
en að því róa hinir öllum árum.
Ef páfinn fær 13 slagi í miðju
spili, þá er því spili hætt. Erfilt
er oft að steypa páfa úr tigninni,
en ef það tekst, þá er byrjað aft-
ur og svo koll af kolli.
Hundur
er oft spilaður á Islandi, og má
heita að hvert mannsbarn kunni
hann. Líklega er liann útlendur
að uppruna, en ýmisleg atvik eru
þó eflaust einkennileg fyrir ís-
lenska hundinn. Jeg hefi heyrt
spaðatvistinn kallaðan henging-
aról, og er það trú manna að
sá hengi, sem fær liann á hend-
ina, en Þorsteinn Erlingsson seg-
ir, að sama trú sje á hjartatvist-
inum í Rangárvallasýslu, og sje
lmnn kallaður þar hcngingarfað-
ir. Hann segir líka að oft sje
getið til að sá muni hengja, sem
fvrst tekur á manni sínum eða
fyrst þarf að drepa með mann-
spili. Jeg hefi vanist því, að ef
maður hengdi ása væru þeir tald-
i>' frá spilatölu þeirri, sem mað-
ur hengir, og hefir sú ástæða
verið talin til þess, að þeir væru
rárnar, sem ætti að hengja liund-
ana á. Leiðinlegt er að hengja í
liundi, en þó teluir út fyrir þeg-
ar spilin, sem maður hengir
standa á stöku, því þá á maður