Fálkinn - 17.12.1938, Síða 44

38
F Á L K I N N
I.
Uin Jörund Hundadagakonung
hefur allmikið verið skrifað. Má
þar til nefna sögu lians eftir dr.
Jón Þorkelsson, er gefin var út
i Kaúpmannahöfn 1892, og liina
iniklu doktorsritgerð Helga P.
Briem, er hann varði í apríl-
niánuði síðastliðnum við Há-
skólann i Reykjavík og heitir
Sjálfstæði íslands. Auk þess má
geta þess að Gísli Konráðsson,
sagnritarinn frægi, Jón Espólín
sýslumaður (í árbókum sínum)
og Gunnar prestur Gunnarsson í
Laufási (d. 1853), er var sveinn
Geirs biskups Vidalín, er Jörund-
ur tók hjer völd og var því við-
burðunum manna kunnugastur,
liafa allir skrifað um liann all-
langa þætti. Jörundur sjálfur
skrifaði og æfisögu sína, sem
geymd er í British Museum, þar
sem hann minnist all ítarlega
þeirra viðburðaríku vikna, er
liann dvaldi hjer á íslandi sem
konungur þess.
En engin af þessum frásögn-
um um Jörund hafa þó náð til
þjóðarinnar til jafns við hið
skemtilega og snjalla kvæði Þor-
steins Erlingssonar: Jörundur,
er birtist í 2. útgáfu Þyrna árið
1905. Það hefur fyrir löngu feng-
ið þjóðarhylli og verið lært af
mörgum. Er það með hinum
ljetta kýmniblæ, er einkendi
mörg kvæði Þorsteins og gerði
þau svo skemtileg aflestrar. En
hinsvegar dylst ekki hin þunga
alvara skáldsins að baki því, er
ann þjóð sinni. Þykir hún sein
tií að vakna og brýnir hana til
dáða. Þrælslundin þoki, en frels-
ið fæðist, er bakgrunnur þessa
listaverks.
Að lokum má geta þess að
Indriði Einarsson hefur skrifað
Ieikrit um Jörund, er leikið var
hjer í Reykjavík vorið 1936 á 85
ára afmæli skáldsins.
II.
Æfisaga Jörundar til 1809.
Jörundur, liinn mikli æfintýra-
maður og íslandskonungur, er
hjet rjettu nafni Jörgen .Törgen-
sen, var fæddur í Kaupmanna-
höfn árið 1780. Er talið að hann
hafi verið af góðu fólki kominn,
og vist er það að faðir hans var
hinn mesti ágætismaður. Ilann
var úrsmiður og naut mikils á-
lits fyrir hve vel liann var að
sjer í iðn sinni og vandvirkur.
Jörundur var vel gefinn, þó ekki
yrði hann gæfumaður, og þvi
settur í skóla. Var Oehlenschlág-
er öndvegisskáld rómantisku
skáldskaparstefnunnar í Dan-
mörku skólabróðir bans, og hef-
ur hann minst Jörundar í ritum
sínum. Getur Oehlensehláger
þess, að pilturinn hafi verið ó-
stýrilátur og mikill fyrir sjer,
grobbinn og æfintýragjarn. Og
st.yðst það við endurminningar
Jöru'ndar sjálfs. Að Jörundur
yrði æfintýramaður síðar, kom
þeim ekki á óvart, er þektu hann
í æsku.
Úr námi varð ekki mikið, þó
að þar rjeðu ekki um liæfileikar
Jörundar heldur óstöðuglyndi
hans. Hröklaðist hann úr skóla
og munu kennarar lians ekki
hafa grátið það, þvi hann var
svörull og gáskafullur.
Snemma hneigðist hugur Jör-
undar til farmensku, því að út-
þrá hafði hann mikla og vildi
hann sem fyrst hleypa heimdrag-
anum. Fyrst rjeðst liann á kola-
skip sem gekk miIli'Kaupmanna-
hafnar og Newcastle. En á þvi
var liann skamma hríð.
Rjeðst liann nú, þegar liann
var 18 vetra á hvalveiðaskip, er
gekk til Suðurhafa. En það fór
sem fyr. Hann varð leiður á því.
Hann ræðst á annað skip i Suður-
Afríku, er gekk til Astralíu. Og
verður þar skömmu síðar for-
maður á hvalveiðaskipi.
Skömmu fyrir ófriðinn milli
Englendinga og Dana árið 1807
vitjar liann átthaganna og er þá
orðinn leiður á farmenskunni
um sinn.
Hann tekur þátt í ófriðnum
og dugar vel, því áræðinn var
hann og ósjerlúífinn, er hætta
var á ferðum. Hann lendir í sjó-
orustu við Englendinga og verð-
ur að gefast upp ásamt mörgum
löndum sínum. Er hann nú fangi
Englendinga og er gert vel við
hann sakir hátt setts manns í
Lundúnum, er var kunningi
hans.
Allir sem lesið hafa íslands-
sögu er kunnugt um þau versl-
unarvandræði, er íslendingar
áttu við að striða meðan á styrj-
öldinni stóð milli Dana og Eng-
lendinga. Mátti segja að íslend-
ingar liðu hungur um þær
mundir.
Magnús Stephensen var þá
einna mesli valdamaður á Islandi
og sneri sjer þvi til eins ágæts ís-
landsvinar í Lundúnum, Josepli
Banks, er þar var áhrifamaður,
að hann kæmi þvi til vegar að
Bretastjórn leyfði að vöruskip
yrði sent til íslands til að bæta
úi brýnustu nauðsyn lands-
manna. Leyfði Bretastjórn það.
Var skipið Clarence nú full-
fermt í Liverpool og varð Jör-
undur, sem nú hafði fengið fult
frelsi, formaður á því. Lagði
skipið úr höfn 29. des. 1808.
Mun það ekki liafa þótt eftir-
sóknarvert að eiga að annast for-
mensku á fremur ljelegu skipi
sem ganga átti til Islands og það
i svartasta skammdeginu.
Enda gekk ferðin ekki betur
en svo, að það var þrettán daga
á leiðinni til Hafnarfjarðar, þar
sem það lagðist.
Þegar nú loksins skipið var
komið þorði enginn að versla við
það, sakir þess, að danska stjórn-
in bafði lagt algert bann við því
að landsmenn versluðu við Eng-
lendinga.
Eftir mikið þóf og málaleng-
ingar fekst því þó framgengt og
livarf skipið síðan aftur til Eng-
lands, er vörur höfðu verið úr
því teknar. Hjer heima er talið,
að skipstjóri hafi ekki verið Jör-
undur heldur George Jackson og
hafi Jörundur aðeins verið túlk-
ur. Með skipinu var og James
Savignac kaupmaður, er varð
/>essi mynd er gerð eftir teikningn Jörundar, sem geynist hefur í bóka-
safni i Lundúnum. Jörundur sjálfur sjest á myndinni. Hann hefur brol-
ið af sjer hlekki ófrelsisins, og krýpui fyrir frelsisgyðjunni, er stráir úr
skýjum ofan blómum yfir hann. En eldingu lýstur á líkneski harðstjórn-
arinnar og brýtur jiað. —
hjer kyr, en þeir Jackson og Jör-
undur hjeldu heim.
III.
Jörundur á íslandi.
I júnímánuði 1809 kom liingað
til lands vopnuð fregáta, Marg-
arethe and Anne að nafni.
Skipstjórinn var John Liston,
en á skipinu voru meðal annara
Samuel Phelps kaupmaður frá
Lundúnum og Jörundur. Var
Phelps meðeigandi að verslun
þeirri, er Savignac liafði sett upp
lijer á landi. Bæði Phelps og Jör-
undur settust að hjá Savignac.
Og var alt í friði og spekt og
grunaði engan að neitt óvenju-
legt mundi gerast, og allra síst
það sem á eftir fór.
Reykjavík var um þessar
mundir ómerkilegt smáþorp með
aðeins nokkrum hundruðum í-
búa. Þjóðin var elcki vöknuð.
Þjóðernistilfinningin ekki meiri
en svo að sómi þótti að því að
„dependera“ af þeim dönsku.
íslenskan, hið þröttmikla og
fagra mál, liafði er hjer var
komið afskræmst af viðbjóðsleg-
asta dönskublendingi, svo að
hrörnun hennar hefur aldrei ver-
ið meiri en þá. Verslun lands-
manna var í fjötrum, þó að nafn-
inu til liefði hún verið gefin
frjáls fyrir atbeina Skúla Magn-
ússonar og annara ágætismanna.
Svona var Reykjavík 1809. Smá-
þorp, hálfdanskt og íbúarnir
hálfgerð þý fyrir Ianga áþján,
klafinn hafði verið reyrður þeim
um háls og enn voru þeir eklci
líklegir til að brista bann al' sjer.
Til þess skorti bæði vilja og gctu.
25. júní 1809 var sunnudagur.
Um miðjan þann dag mátti sjá
að stór róðrarbátur kom frá
fregátunni, sem áður er um get-
ið, og stefndi hann til lands.
Þegar hann kom nær mátti sjá
að í honum voru vopnaðir menn.
Voru með bátnum Liston skip-
stjóri, Phelps, Savignac og Jör-
undur ásamt nokkrum dátum.
Tóku þeir sjer stöðu við hús
Trampe greifa stiftamtmanns, er
var umboðsmaður dönsku stjórn-
arinnar hjer á landi um þessar
mundir.
Meðan þessu fór fram stóð
yfir guðsþjónusta í Reykjavíkur-
kirkju. En er kirkjuklukkunum
hafði verið hringt við messulok,
óðu þessir menn inn í hús greif-
ans og komu með hann að vörmu
spori sem fanga, og fluttu hann
út í fregáluna og liöfðu hann
þar í haldi. En þeir Phelps og
Jörundur lögðu þegar í stað und-
ir sig liús hans og settu sjó-
mennina af fregátunni á vörð
við það.