Fálkinn - 05.04.1965, Blaðsíða 14

JON GÍSLASONi
AF FÖK SKAL FRÆGÐ K
I. ÞÁTTUR schwsrtikopfsmals
1.
Um aldamótin 1700 var
mjög agasamt meðal valds-
manna hér á landi. Hver hönd-
in var uppi á móti annarri og
valda- og hagsmunatogstreita
meiri en nokkurn tíma hafði
áður þekkzt frá siðaskiptum.
Drykkjuskapur var mikill í
landinu og ekki sízt hjá yfir-
stéttinni. Bætti það ekki úr
skák og setti illan svip á at-
hafnir valdsmanna, jafnt í
veraldlegri sem andlegri stétt.
Kom það ekki sjaldan fyr-
ir, að valdsmenn lentu í illdeil-
um og ryskingum, jafnt heima
í héruðum og á alþingi sjálfu,
þegar þeir áttu að setja niður
deilur manna og dæma í mál-
um. Á alþingi var vín mjög
mikið til brúks, og bætti það
ekki úr agaleysi og hlutdrægni
dómaranna. Réttarfar allt í
landinu var í hinum mesta
ólestri, og skorti mikið á, að
samræmi væri í meðferð mála
og niðurstöðum dóma. Ýmis
lög voru höfð til hliðsjónar um
dóma frá ýmsum timum. Sum
voru jafnvel frá gullaldartím-
anum í sögu þjóðarinnar, þegar
hún réð sjálf landi sínu og
stjórn. Önnur voru sótt í Jóns-
bók, er í raun réttri var hin
eina löglega og lögtekna lögbók
landsins. En hún var samt sem
áður að þoka um sess fyrir
ýmsum tilskipunum og kon-
ungsbréfum, er margir valds-
menn kusu heldur að fara eftir,
sérstakiega þeir, sem nýjunga-
gjarnastir voru. En eftir að
Kristján konungur fimmti
fékk lögtekna nýja lögbók í
Noregi, er hiaut nafnið norsku
lög í íslenzkri sögu, vildu marg-
ir umboðsmenn konungsvalds-
ins hér á landi, að hún gilti
hér, og dæmdu eftir ákvæðum
hennar. Líklegt er, að konung-
ur hafi litið svo á, að lögtaka
þessara laga kæmi af sjálfu sér
á íslandi. En svo varð ekki,
því að þjóðlegustu og dugmestu
raldsmennirnir innlendu, stóðu
’ast á móti, að svo yrði. Til
þessarar lagatogstreitu má hik-
laust rekja undiröldu deilna og
ótíðinda i landinu fyrir og eftir
aldamótin 1700, þó að annað
hafi þar einnig legið til grunna.
Oft réð miklu í meðferð
mála og dómum, hvort aðilar
þeirra áttu frændsemi, tengdir
eða aðra vild við dómarana.
Undir slíkum kringumstæðum
urðu valdsmenn oft hlutdrægir
og reyndu á fremstu nöf, að
draga ályktanir og málsmeð-
ferð vildarmönnum sínum í vil.
Þetta bar oft mikinn árangur,
og eru þess skýr dæmi í heim-
ildum. En fleira varð einnig
til, að í réttarfarslegum efnum
skapaðist mesta ófremdar
ástand í landinu, svo að jaðraði
við hreint réttleysi. Nærri má
geta, að slíkt ástand bitnaði
fyrst og fremst á alþýðufólki.
Réttur þess var algjörlega bor-
inn fyrir borð og traðkað sí-
fellt á honum. Aimenningi
sveið sárt undan yfirgangi
höfðingjanna, og gremja hans
var beizk, bitur og heiftug.
En fátt var til varnar og færra
til úrbóta, því að einveldið réð
löndum og lögum um alla Norð-
uráifuna — og ekki sízt í ríki
Aldinborgarkonunga í Dana-
veldi.
Æðstu embættismenn lands-
ins voru útlendir menn fyrstu
ár einveldisins og þekktu lítt
til aðstæðna eða staðhátta hér
á landi. Þeir voru búsettir er-
lendis, og sumir þeirra komu,
aldrei til ísiands, en stjórnuðu
með umboðsmönnum, en hirtu
sjálfir gróðann af embættinu og
iifðu í lystingum praktuglega
í Kaupmannahöfn. Umboðs-
menn þessir voru oftast fégráð-
ugir og tillitslausir við lands-
menn. Þeir reyndu á allan hátt
að auðgast sem allramest á
sem skemmstum tíma og varð
furðu vel ágengt í því. Þetta
dró auðvitað illan dilk á eftir
sér fyrir aimenning í landinu
og varð ennþá biturra en rétt-
leysi og yfirgangur erlendra
kaupmanna og innlendra valds-
manna. Þar á ofan bættist, að
sumir hinna útiendu valds-
manna voru misindismenn,
ævintýragjarnir og til í margs
konar brambolt. Jafnvel voru
sumir misindismenn fyrir og
fjarlægðir af heimaslóðum
vegna misferils i embættis-
rekstri í Danaveldi. Má nærri
geta, hvernig slikir menn urðu,
þegar þeir voru komnir hingað
út án hins minnsta eftirlits,
langt frá yfirboðurum sínum.
Réttargæzla þeirra hlaut að
fara 1 handaskolum, enda ber
sagan þess glöggt vitni.
Eftir að einokunin komst á
sigldi einveldið í kjölfar henn-
ar. Með einokuninni varð til í
landinu ný yfirráðastétt, harð-
feng til auðs og áhrifa. Danskir
kaupmenn tóku á leigu af kon-
ungi vissar hafnir og verzlun-
arumdæmi, og settu þeir þung
ákvæði um, að landsmenn yrðu
að hlíta settum reglum í við-
skiptum. Kaupmennirnir fengu
nær því óskorað vald yfir við-
skiptum landsmanna, og urðu
brátt valdamikiir og réðu
mestu um þróun efnahagsmála
í landinu til mikils tjóns fyrir
almenning. Rangsleitni þeirra
og óbilgirni varð með þeim
eindæmum, að fáu er við að
jafna, og geyma heimildir
mörg dæmi um slíkt. Dönsku
einokunarkaupmennirnir náðu
algerum undirtökum í efna-
hagsmálum þjóðarinnar og
beittu valdi sínu af miklu harð-
fengi til auðsöfnunar. Margir
þeirra tóku á fáum árum mik-
inn gróða og urðu ríkir og
voldugir í heimalandi sínu.
Sumir hinna nýriku kaup-
manna héldu áfram verzlun-
inni á íslandi og settu yfir
hana umboðsmenn, er komu til
höndlunarinnar á sumrum, en
hurfu aftur úr landi, er kaup-
tíð var lokið. Umboðsmenn
þessir urðu flestir illa þokkað-
ir af alþýðu manna, enda voru
þeir harðskeyttir og ósann-
gjarnir í viðskiptum og reyndu
að hlunnfara almenning eins
og þeir gátu. En almenningi
varð fátt til varnar, því hæg-
ara var að hneppa böndin en
losna úr þeim. En eitt var samt,
er bjargaði sums staðar, en það
var launverzlun við sjómenn
frá löndum utan Danaveldis.
Varð það löngum til snikilla
fanga, allt fram á 19. öld.
Margir innlendir valdsmenn,
jafnt í veraldlegri sem and-
legri stétt, urðu mjög háðir
hinum dönsku, jafnt embættis-
mönnum og kaupmönnum.
Stundum auðguðust hinir fyrr-
nefndu af vild þeirra og vin-
áttu eða sluppu undan misferli
og náðu sér í feitari embætti
án verðleika. Ber sú saga, er
hér verður rakin, nokkurn
keim af slíku, þó að önnur séu
dæmin skýrari.
2.
Um aldamótin 1700 var svo
komið efnahags- og réttarmál-
um, að danska einveldisstjórn-
in fann sig knúna til að gera
eitthvað til úrbóta. Hófst hún
handa í þeim efnum, en minna
varð úr en upphaflega var ætl-
að, og kom þar helzt áróður
einokunarkaupmanna og vild-
armanna þeirra á íslandi.
Danska stjórnin eða réttara
sagt konungur skipaði tvo dug-
andi og menntaða menn til
þess að ferðast um landið og
rannsaka ástand allt í landinu,
og var þeim gefið víðtækt vald
í þessum efnum í upphafi.
Menn þessir voru: Árni
Magnússon, síðar prófessor og
handritasafnari, og Páll Vída-
lín, lögmaður í Víðidalstungu.
Tvímenningarnir ferðuðust um
landið, létu taka manntal árið
1703, er enn er varðveitt, um
land allt. Einnig gerðu þeir
jarðabók um land allt, sem
mest öll er til, ásamt margs
konar skýrslum öðrum um hin
margvíslegustu efni, er snertu
hag og ástand landsins. Allt
Framh. á bls. 23.
14 FÁLKINN