Vikan - 10.12.1959, Blaðsíða 49

?Ó/ fagnaðarhátíð
Framliald af bls. 11.
í viðkomandi hring, er sýndu, hvernig
veðrið haíði verið þann daginn.
íslenzkt jólahald.
Það mun hafa verið forn siðvenja
hérlendis að halda nokkuð upp á
föstuinnganginn, aðallega að gera sér
dagamun í mat. Sums staðar á landinu
var það siður, að eitthvert kvöldið 1
íyrstu viku jólaföstu brá húsmóðirin
sér fram í búr og skammtaði fólkinu
á hrokafull föt það, sem bezt var þar
matarkyns, svo sem hangikjöt, magál,
sperðil, pottbrauð og flatbrauð, og
sparaði ekki viðbitið, flot og smjör.
Þótti mest til koma, að enginn vissi
neitt, fyrr en skammturinn var inn
borinn; var Þá hœtt i skyndi prjóna-
skap og vefnaði og setzt að snæðingi,
og þótti ekki riflega skammtað, ef upp
varð etið, enda geymdu sér margir
nokkuð 'af kvöldskatti þessum i marga
daga og fengu sér bita við og við. Það
var og til, að hjúin lögðu saman í
kvöldskatt til glaðnings sér og hús-
bændunum.
Aidrei var hamazt eins við tóvinn-
una og vikuna næstu fyrir jólin; bæði
var þá hvíldin fram undan og svo
reið á að koma sem mestu í kaup-
staðinn fyrir jól, svo að skuldin hjá
kaupmanninum stæði ekki fram yfir
nýár. Var þá oft gripið til vökustaur-
anna eða augnateprunnar, eins og þau
tæki voru einnig nefnd, en þau voru
gerð úr smáspýtu eða beini úr hert-
um þorskhausum og sett á augnalokið,.
þannig að sársauka olli að láta aftur
augun. Því var vika þessi víða nefnd
staurvika.
Fyrir iól var allt þvegið og sópað,
öll nærföt Þvegin, jafnvel rúmföt
líka; jafnvel mestu sóðar gengu
þokkalega til fara um hátíðina. Það
var gömul trú, að guð léti koma þíð-
vindi og þurrk fyrir jólin, og var það
kallaður fátækraþerrir. Víðast hvar
var siður að fara í kaupstaðinn rétt
fyrir jólin; fengu þá margir sér á
jólakútinn, en slík var helgi jölanna,
að margir, sem annars voru drykkju-
hneigðir, brögðuðu ekki áfengi á jóla-
nótt eða jóladag. Gömul venja var að
slátra kind fyrir jólin til þess að hafa
nýtt kjöt á hátíðinni, og var það köll-
u'ð jóláær — og Það eins, þótt sauður
væri.
Eins og annars staðar á Norðurlönd-
um var margt Það í sambandi við
jólahátíðina, sem rekja mátti aftur i
heiðni og gráa forneskju. Um jólin
var allt illþýði á ferð, tröll og óvættir
og annað slikt hyski, og gerði allt
illt af sér, sem Það mátti, og þá eink-
um Grýla gamla, en hún fór þá á
kreik til að hirða óþekka krakka, er
hún hafði til búsilags sér og Leppa-
lúða, karli sínum, um hátíðina Kippti
henni þar í kyn við tröllahyskið, að
vilja hafa nýtt mannakjöt um jólin,
__ en því til sönnunar er sagan um
Gretti og flagðið i fossinum, sem varð
að fá sér mennskan mann 1 soðið hver
jól.
Þó voru jólasvemarnir emna merki-
legastir af öllu þvi ófresku, sem var
á hreyfingu um jólin. Enda þótt sum-
ir teldu þá ekki nema níu, eins og
segir í vísunni, voru Þeir víðast hvar
taldir þrettán. Kom hinn fyrsti þrett-
án dögum fyrir jól og síðan einn á
dag, en hinn þrettándi og síðasti á
sjálfa jólanóttina. Tíndust þeir
síðan á brott á sama hátt, einn og
einn, og hinn siðasti á þrettándanum.
Þeir 'voru synir þeirra Grýlu og Leppa-
lúða og báru ýmis nöfn, en þessi voru
algengust: Stekkjarstaur, Giljagaur,
Stúfur, Pottasleikir, Hurðaskellir,
Faldafeykir, Skyrgámur, Askasleikir,
Bjúgnakrækir, Gluggagægir, Gátta-
þefur, Ketkrókur og Kertasníkir. En
svo voru líka aðrir jólasveinar og
raunar líka jólameyjar á ferðinni um
þetta sama leyti. Það var nefnilega
siður viða um land að skrifa á miða
nöfn allra gesta, sem bar að garði á
jólaföstunni, og var síðan dregið um
þá á jólanótt; drógu konur miða með
karlmannsnafni, en karlar með kven-
mannsnafni, og hreppti þannig hver
manneskja á heimilinu sinn jólasvein
eða sina jólamey, og varð oft mikið
gaman af.
Þríheilagt var á jólum eins og raun-
,ar öllum stórhátíðum hér á landi fram
að 1770, en þá var það numið úr
lögum. Gat þá orðið fjórheilagt á jól-
um, ef aðfangadag eða fjórða i jólum
bar upp á sunnudag, og hétu branda-
jól, en síðan heita það brandajól, ef
þríheilagt er. Stóru brandajól kallast,
ef Þorláksmessu ber upp á sunnudag.
Fram að 1744 tíðkaðist það, að messað
væri á jólanótt, og þóttu slík hátíðar-
ibrigði, að allir sóttu kirkju, sem
máttu, ef fært var, og var þá oft ekki
nema ein manneskja heima til að gæta
bæjar. Það reyndist þó oft hættulegt,
því að huldufólki var mjög í mun að
geta haldið jólagleði sína í mennskra
manna híbýlum með dansi og veizlu-
fagnaði, og til var það líka, að tröll
kæmu og vildu ná á sitt vald þeim,
sem baæ'arins gætti. En hver sá, sem
gat ekki falið sig, svo að huldufólkið
kæmi ekki auga á hann, eða lét jafn-
vel freistast til að taka þátt í gleði
þess, var annaðhvort horfinn fyrir
fullt og allt, þegar fólk kom heim frá
kirkju, eða hann var dauður eða
þrjálaður.
Jólalestur var lesinn klukkan sex
á aðfangadag. Voru þá allir búnir að
þvo sér og komnir í betri fötin, en
að lestri loknum var jólamatur á borð
borinn. en kaffi og lummur seinna um
kvöldið. Ekki mátti dansa eða spila
á iólanótt, þvi síður rífast eða hafa
ljótan munnsöfnuð. Jólanóttin var
helgasta nótt ársins. og mun svo enn
víðast hvar. Þá var siður að láta ijós
loga hvarvetna á bænum, svo að
hvergi bæri skugga á, og enn halda
margir þeim sið að láta ijós loga í
hibýlum alla jólanóttina. Þegar búið
var að sópa bæinn og Ijós kveikt,
gekk húsmóðirin kringum bæjarhús-
in. ,.bauð álfum heima" og sagði:
..Korni þeir, sem koma vilja, veri
þeir, sem vera vilja, fari þeir, sem
fara vilja, mér og minum að meina-
lausu."
Það er ótrúlegt en satt, að kristnin
hefur tekið margt af helgisiðum sín-
um úr heiðni, breytt þeim og yfir-
fært og gert að sínum. Og þetta á
ekki hvað sízt við um jólin og ýmsar
þær veniur og siði, sem standa í sam-
bandi við þau.
1 Rómaríki að fornu var haldin
hátíð mikil til heiðurs Satúrnusi í
lok desembermánaðar á ári hverju, en
Satúrnus var landbúnaðarguð og um
margt hliðstæður Frey norrænna
þjóða. Svo mikil helgi var á hátíð
hans, að enginn mátti verk vinna, og
ekki nóg með það, heldur varð og að
fresta bæði dómum og refsingum fram
yfir hátíðina og jafnvel þrælum leyfð-
ist að fara frjálsir ferða sinna.
Vinir skiptust á gjöfum, þeirra á
meðal litlum vaxkertum svipuðum
þeim, sem við látum loga á jólatrjám
— en börnum voru gefin leikföng úr
leir. Og þótt einkennilegt megi virð-
ast, þá var Satúrnusarhátíð Rómverja
sér í lagi hátið barnanna, öldungis
eins og jólahátíðin í kristnum sið.
Dag eftir dag dansaði fólkið um
götur og stræti, klætt hinum fárán-
legustu búningum, söng og lék á
strengjahljóðfæri, klingdi bjöllum og
barði bumbur og hrópaði i gleði-
hrifningu: „Io Saturnalia!"
Og einn slíkan hátíðisdag gerðist
atburður sá í einu af afskekktustu
löndum Rómaveldis, sem átti eftir að
hafa ófyrirsjáanlega mikilvæg áhrif.
Maður nokkur og kona, Jósef og
María að nafni, fengu hvergi gistingu
í ættborg sinni, Betlehem, og fyrir það
fæddist þeim sonur í jötu í fjárhúss-
helli.
í fullar tvær aldir var almenningi
algerlega ókunnugt um fæðingu
Krists. Þeim atburði var ekki neinn
dagur helgaður, engin hátíðahöld
fyrirskipuð af þvi tilefni. Hins vegar
var það fyrirboðið þrælum og öðrum,
sem höfðu látið skírast, á hinu stranga
tímabili frumkristninnar, að taka þátt
I Saturnushátíðunum, sem smám sam-
an höfðu breytzt í siðlausar ofdrykkju-
og nautnahátíðir.
En svo gerðist það síðla á fjórðu
öld, að lýst var yfir því, að 25. desem-
ber væri fæðingardagur Krists. Það
var sannarlega tilefni fagnaðar og
hátíðahalds, og þannig varð kristnin
til þess að endurreisa Satúrnushátíð-
ina í einfaldari og háleitari merkingu
— sem hátið hamingiunnar og gleð-
innar.
Enn í dag tíðkast það meðal
bænda á Suður-ltalíu, að börn-
um eru gefnar í jólagjöf leirbrúður,
oít gerðar af miklu listfengi, hand-
málaðar og klæddar, og nefnast þær
„pastori11, eða fjárhirðar. 1 Napoli eru
viss hverfi, þar sem flestar fjölskyld-
ur vinna að þvi fyrir hver jól að fram-
leiða „pastori" til sölu, og hefur sú
list gengið að erfðum kynslóð eftir
kynslóð.
Niu dögum fyrlr jól er fjárhellir-
inn fullgerður, og fjárhirðarnir standa
umhverfis jötuna, sem enn er tóm,
því að enn er frelsarinn ekki fæddur.
Það er ekki fyrr en á núnda degi,
að litla brúðubarnið er lagt í jötuna og
kveikt á kertunum. Þegar jólum lýk-
ur. er slökkt á kertunum og búið um
fjárhellinn og hirðana til geymslu
þangað til á næstu jólum.
Sumir af helgustu jólasiðum okkar
— eins og til dæmis kertaljósin — eiga
þannig rætur sínar að rekja aftur i
gráa forneskju, en breyttust til sam-
ræmis við kristnar hugmyndir og
hugsunarhátt, þegar 25. desember var
gerður helgasti dagur allra kristinna
manna og um leið mikilvægasti dag-
ur í mannkynsögunni.
Margt hefur komið fram einkenni-
legt í sambandi við þennan dag, 25.
desember. Fornfræðingar, sem unnu
að uppgrefti á Cápitolium I Róm,
íundu sér til mikillar undrunar æva-
fornt, rómverskt dagatal innan um
marmarabrot og annað rusl. Það, sem
einkutn var merkilegt við það, var
setningin, sem letruð var við dagsetn-
inguna 25. desember — „Natalis Solis
Invictis“ eða fæðingardagur sólarinn-
ar. Þó er talið áreiðanlegt, að daga-
tal þetta hafi verið gert löngu fyrir
kristni.
Hending? Ef til vill. Og þó er því
þann veg farið, að einmitt þann dag
er talið, að „sonur ljóssins“ hafi fæðzt
i þennan heim.
Höfum ávallt til fjölbreytt
úrval af
OÍTURUM
Viðurkennt vörumerki
Otvegum einnig og seljum
allar tegundir hljóðfæra
EINK AUMBOÐSMENN:
Hljóðfcerav. Sígríðar Hdgadóttnr
VIKAN
49