Vikan


Vikan - 10.12.1959, Blaðsíða 11

Vikan - 10.12.1959, Blaðsíða 11
t Norrænir víkingar héldu hátíð um jólaleytið. Þá blótuðu þeir goðin og fögnuðu hækkandi sól. heimilinu risi úr rekkju á miðnætti og matreiddi veizlukost. Á stærri bú- görðum klæddist ung stúlka gervi Lúcíubrúðar og setti ljós í sveig um höfuð sér, og klukkan þrjú um nóttina vakti hún karlmennina á bænum ásamt þernuliði sínu og bar þeim veizluköst. Þótt kynlegt kunni að virðast, þá hefur þessi siður verið endurvakinn í Svíþjóð og hefur aldrei notið þar meiri hylli en nú, og þaðan breiðist hann út um öll hin Norðurlöndin. I Noregi eru vetrarsólhvörf víða haldin hátíðleg hinn 22. desember og þá fyrst og fremst með ljósum og ijósadýrð. Þá gengur allt heimilis- fólkið í halarófu um öll bæjarhúsin og ber blys í hendi, svo að Ijós ljómar um hvern krók og kima. Það var og ævaforn siðvenja í Noregi og táknaði endurkomu ljóssins og varmans að varpa stórum brenni- lurk á eldinn í arninum á jólakvöld, þegar öll fjölskyldan hafði safnazt saman og allir voru nýþvegnir og Iaugaðir og komnir i sparifötin. Bloss- aði þá eldurinn og brann glatt lengi á eftir. Að sjálfsögðu lagðist þessi siður af þar í landi, þegar lokaðir ofnar komu í stað opinna arna. Aftur á móti er .,julbrasan“, —• jólaeldur- inn, — enn siðvenja í Svíþjóð, og víða á Englandi er það enn siður að brenna „Yuleblock" — jólalurk, en það lærðu Bretar af Norðurlandabúum, sem settust að á meðal þeirra í fyrndinni. Annars hlýtur þessi siðvenja að hafa verið ævaforn og víða útbreidd. Það er til dæmis enn siður á Frakk- landi að varpa „souche de Noél“ I eld- stæðið á vissri klukkustund, og þessi „souche de Noél", eða „buche de Noél“ — eða eftirlíking hans öllu heldur — er gerður bæði úr brauði og súkkulaði og seldur um jólaleytið. T71ÉÐ er ævafornt jólatákn í ýms- um löndum og á ýmsan hátt. 1 Dalmatiu er það siður, að tvö ung eikartré eru felld á jólanótt, skreytt gullbræði, rauðum silkirenn- ingum og blómum, borin inn á heimil- ið og tveimur ljósum hald'ð vfir heim, og loks er þeim svo — varpað á eldinn. 1 Svíbióð er bað siður að reisa greni- tré eða furu fvrir utan híbvii um jóla- levt’ð. og er hinn sígræni litur barrs- ins tákn um sigur lífsins yfir dauð- anum. Aftur á móti er hið skreytta jóla- tré með liósunum. sem nú er tíðara jólatíkn á Norðurlöndum en nokkuð annað. að beita má nvt.ilkomið. Hin eiginlegu jólaliós loguðu fvrrum á kertum, sem brunnu á borðmu á jðla- kvöld og jólanótt Á stundum var um aðeins eitt. kert.i að ræða, en oft voru þau þó tvö. annað fvrir húsmóður- ina og hitt fvrir hnsbóndann. Til var bað lika, að eitt liós væri látið loga fvrir hvern heimilismann. Iúós þessi áttu að loga alla iólanóttina, og sums staðar var það s’ður. að ljós loenðu öll iólin. bæði dag og nótt,. og hlióta áhrif þe’rrar veniu að hafa verið mun sterkari þá fyrir það. að öll Ivsing var af skornum skammti. Ekki voru bessi jólaliós þó eingöngu til hát.íðarbrigða. heldur hugði fólk þau gædd yfirnát.túriegum mætti, — tók bæði mark á þeim til spásagnar og raðaði silfurborðbúnaði og pening- um á borðið í bjarma þeirra, svo að auður heimilisins mætti vaxa, — og væri liósbjarminn látinn falla á kistu- fatnaðinn, sem tekinn var upp í því skyni, þótt það örugg vörn við ásókn mölsins! Þá hefur spásagnartrúin get- að gert óhugnanlegt strik í reikning- inn og dregið Þar með úr hátiðargleð- inni. Logaði ljós húsmóður eða hús- bónda eða annarra á heimilinu nætur- langt, þótti víst, að viðkomandi lifði næstu jól, en brynni kertið út eða á þvi slokknaði, mundi annað verða uppi á teningnum, því að þá var sá feigur, sem kertið átti. Jólaljós hafa því lengi logað á Norð- urlöndum — á borðum, en ekki á trjám fyrr en á síðarl áratugum, — en sá siður á sér þó fornar rætur víða annars staðar. Það var til dæmis siður á rómversku Satúrnushátíðinni, að börn dönsuðu kringum Ijósum prýdd tré, sem skreytt höfðu verið gjöfum, og er þeirrar venju getið við jólahátiðina í Elsass á Frakklandi og einnig í Mið-Þýzkalandi snemma á þrettándu öld. Sá siður er svo upp tekinn í borgum á Norður-Þýzkalandi á átjándu öld. Á nítjándu öld barst hann til Svíþjóðar og litlu síðar til Danmerkur, bæði þaðan og frá Þýzka- landi, og enn síðar til Noregs og Is- lands. Svo samgróinn virðist hann nú orðinn jólahátíðinni, að okkur finnst í rauninni ótrúlegt, að hann skuli ekki vera mun eldri en raun ber vitni. En þess ber að gæta í því sam- bandi, að ljósin hafa frá örófi alda verið tákn jólanna meðal forfeðra okkar, er þau voru haldin sem sól- hvarfahátið í heiðni, og síðan með okkur, bæði í heiðni og eftir að kristni var lögtekin og jól haldin hátíðleg af öðru tilefni. Og hin sígrænu barrt”é voru og tákn jólanna með forfeðrum okkar að fornu, svo að hvort tveggin á sterk ítök í okkur, Ijósin og tréð. ÚÐ eru engar horfur á, að þessi siður sé á undanhaldi hér eða á öðrum Norðurlöndum, siður en svo. og hafi einhver búizt við, að raf- ljósin mundu útrýma honum, þá er raunin önnur. Nú nægir sem sé ekki lengur, að liós logi á tré í híbýlum manna um jólin, heldur eru þau og t.endruð á trjám utan dyra. Fyrir nokkru tóku bæjarstjórnir viða á Norðurlöndum upp þann sið að tendra ljós á stórum barrtrjám á torgum og í skemmtigörðum, bæði í bvi skvni að setja jólasvin á umhverfið og að bað mætti vera til nokkurrar ánægju þeim, sem einhverra hluta vegna höfðu ekki ástæður til að kveikja sjálfir ljós á t.ré í hibýlum sínum Og nú befur sá s’ður einnig verið \ipp tekinn b“”1end:s. En ekki nóg með bað: Sá s’ðu.r befur einnig breiðzt út. að menn lát.i liós loga á trjám úti fyrir hibvl- um sfnum mikinn hlut.a desember- mánaðar. í garðinum eða á úti á svö1- um hússins. og óneitanlega hefnr sú Ijósadvrð fögur áhrif í skammdevis- mvrkrinu. Þá er það og orðrnn s!ður hér. að minnsta kesti í höfuðborg- inni. að tendra inlaliés á leið! látinna ástvina í kirkiugarði. og ber bað óneitan'ien-g vitni Ijúfri ræktarsemi v!ð minnipg;u þeirra. F.n Hósin eru ekki h!ð eina við ióiaha'id í kristni. sem Norðurlapda- htiar hofa tekið að erfðum frá sól- hvarfahátíðinni í heiðni. Það er til dæmis viðtekin venja að láta allar deilur niður falla um jólin, og enda þótt kristnir menn hafi frá öndverðu fyrst og fremst talið jólin hátíð frið- arins, þá er sá siður allri kristni eldri, því að í heiðni var það ófrávíkjan- leg regla, að menn gengu vopnlausir til blóta um miðsvetrarsólhvörf. Að sjálfsögðu tók kirkjan upp þennan sið. og í Noregi var það til dæmis ákvæði í landslögum, að jólafriður skyldi virtur og strönd refsing lögð við, ef rofinn yrði. En auk þess varð „jólahvíldin" föst siðvenja, enda var mörgum vissulega ekki vanþörf henn- ar eftir allt annríkið og umstangið við hát;ðarundirbúninginn. Um jóla- hátíðina mátti engum störfum sinna nema hinum nauðsynlegustu, eins og fóðrun búpenings. Um ,,fóðrun“ mann- fólksins gegndi nokkuð öðru máli, þar eð það fóður hafði verið vandlega tilreitt fyrir fram: Allan jólamánuð- inn hafði verið bruggað, bakað og si.átrað og hver maður fengið sinn skammt. Húsmóðirin og annað kven- fólk á bænum gat því notið verðskuld- aðrar hvíldar og án nokkurs sam- vizkubits, þar eð jólahvíldin var öll- um ákveðin. Tólafriðurinn var ekki aðeins í gildi manna á meðal, heldur náði hann og til allra dýra, og mátti ekkert dýr veiða og engri skepnu bana um jólin, jafnvel ekki björnum, úlfum, rottum eða mísum. öll húsdýr sættu sérstaklega góðu atlæti um jólin, og var ekkert við þau sparað, og enn er sá siður haldinn víða á Norðurlöndum að gefa smáfuglum um jólin og fóðra búpening betur en ella. Sá siður var líka í anda jólahátíðar- inar, að ekki aðeins friður, heldur og jafnrétti væri með mönnum, á meðan hún stóð, vinum og fjendum, ríkum og fátækum, húsbændum og hjúum, og setti þetta mjög svip sinn á hátið- ina. Hún var fyrst og fremst helguð heimilinu; menn fóru ekki að heiman nema til kirkju, og víða á Norðurlönd- um var það talið ósæmandi, að fólk færi á aðra bæi um jólin. Sums staðar á Norðurlöndum voru jólin einn þáttur i „veðurvisi.ndun- um“, eins og þau tíðkuðust þá. Það var með þeim hætti, að dregnir voru með krít tólf hringir á loftsbita, og að kvöldi hvers jóladags dregin tákn Framh. á bls. 49 — I Betlehem er barn oss fætt. — Margir listamenn hafa reynt að lýsa hinum sögufræga og mikilvæga pfb?i>-ði. sem jólaguðspjalHð segir frá. I ! 1

x

Vikan

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Vikan
https://timarit.is/publication/368

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.