Vikan - 04.05.1961, Blaðsíða 16

Dr.
MATTHÍAS
JÓNASSON
ÞEKKTU
SJALFAN
HG
VON OG ÓTTI.
Maðurinn sviptist milli geigs og vonar. St
Von hans er sú að njóta hamingju, að fá j l
þrám sinum fullnægt, óskum sínum fram- ^
gengt. En bak við hamingjuvonina leynist
geigur og ótti við það, að fjandsamleg öfl
snúi þrám og óskum upp í vonbrigði og
fylli ævi hans böli og þjáningu.
Við könnumst öll við ævintýrið um ham-
ingjuleitina. Æskumaður yfirgefur þröngt
kotið og berst á vængjum vonarinnar út
í hinn stóra heim til þess að leita hamingj-
unnar. En leið hans liggur um torfærur og
leitin verður lengri en hann grunaði. Ef
vonin stælti ekki hug hans, væri hann ofur-
seldur ógæfunni. Loks snýr hann vonsvik-
inn heim í bernskudalinn þrönga. Og sjá!
Þar stendur hamingjan á gamla leikhólnum
og bíður hans.
Ævintýrið er ekki aðeins einföld frá-
sögn, heldur jafnframt túlkun á manneðl-
inu og mannlegri þrá. Boðskapur þess er
sá, að maðurinn muni helzt finna hamingj-
una á þröngu sviði nægjusemi og dyggða.
Maðurinn leiti venjuiega langt yfir
skammt, eltist við mýrarljós óhöndlanlegr-
ar gæfu, en komi ekki auga á hana, þar
sem hún bíður við túnfótinn. Sönn ham-
ingja sé í því fólgin að gæta hófs í kröfum
sínum og áformum og una glaður við sitt.
En hvernig stendur þá á þvi, að maður-
inn leggur sífellt út á fimindi óvissunnar í
hamingjuleit, enda þótt að honum læðist
sá gmnur, að hann endurtaki aðeins bitur
vonbrigði einstaklinga og kynslóða?
f Gísla sögu Súrssonar segir, að hann
átti sér draumkonur tvær, sem vitjuðu
hans á víxl. önnur var grimm, og Gísla var
kvöl að návist hennar. Hin var mild, lét
vel að honum og gerði honum glatt í skapi.
Hvora myndi Gísli nú hafa kosið fremur?
Það er auðsætt mál, og þannig er öllum
mönnum farið. Allir kjósa nána sambúð
vio hamingjuna, en ógæfuna þráir enginn.
Ef hamingja manns væri fólgin í nærtæk-
um hversdagsmunaði, eins og boðskapur
ævintýrisins hljóðar, þá myndi hann leita
þangað sjálfkrafa og án áminninga, rétt
eins og vatn rennur undan hallanum. En
hamingjan er ekki hverjum manni svona
nærtæk. Þvi brjótast sumir „frá sókn
þeirra vinnandi vega á vonlausu klifin,
um hrapandi fell,“ þó að þeir geti ekki séð
fyrir, hvor draumkonan muni fremur
hjúfra þeim: hamingjudísin eða norn ógæf-
unnar.
AÐ VÍKJA HJÁ.
f þessu efni boðar ævintýrið engan al-
gildan sannleika. E.t.v. rekur eitthvert dul-
ið afl manninn áfram í hamingjuleit hans.
Þá væri varkárni við duldum hættum, eins
og höfundur Hávamála varar við, ekki
lengur á valdi einstaklingsins. En var-
færnin gæti auk þess valdið óheilindum og
geðleysi, ef einstaklingurinn þyrði ekki að
mynda sér stefnu og sannfæringu af ótta
við að fara þannig á mis við gæfuna. Ham-
ingjuleitin yrði þá flótti frá þeim kröfum,
sem manndómur og sannfæring gera.
Þessari manngerð hamingjuleitandans
lýsir Henrik Ibsen í Pétri Gaut. Pétur er
sífellt á flótta undan faðmlagi hinnar
grimmu nornar, en telur sig stöðugt hafa
fangað hamingjuna eða vera í þann veginn
að grípa hana. Hann fylgir í raun lífspeki
Dofrans:
„Auga, sem grætur er manni til baga
og beiskir líf þitt með sorg og sút.“
Þess vegna er Pétur alltaf á flótta frá sjálfum sér, alltaf að
„sveigja hjá,“ eins og beygurinn skipar, röddin i brjósti hans
sjálfs. En þegar óttinn ræður fremur í hamingjuleitinni en trú
leitandans, að hann finni hamingjuna, þá hefir maðurinn af
neitað eðli sínu og lætur sér nægja að vera sjálfum sér nægur
í stað þess að vera sjálfum sér líkur.
Við þurfum ekki að leita til skálda um dæmi þess, að fólk af-
neiti eðli sínu fyrir ódýra hamingjuvon. Slíkt gerist daglega í
nánasta umhverfi okkar. Ung stúlka þolir illa heimilisvenjur og
myndugleika foreldra sinni. Til þess að losna undan slíkri þving-
un gengur hún fyrirhyggjulítið í ástlaust hjónaband. Henni ligg-
ur í léttu rúmi, að hún elskar ekki eiginmanninn. Hún sveigir
hjá, eins og Pétur. En um leið gengur hún blindandi fram hjá
þeirri hamingju, sem ástríkt hjónaband hefði fært henni.
HVAR ER HAMINGJAN?
Hvorug þessara leiða, nægjusemin m'eð sinn litla hlut né flótt-
inn frá eigin eðli, liggja til hamingjunnar. Hún er torfundin. Af
ótölulegum fjölda vonglaðra hamingjuleitenda snúa flestir von-
sviknir aftur heim í kotið, sem þeir lögðu upp frá, en bærinn
er þá hruninn og engin hamingjudís bíður á mosagrónum leik-
hólnum. Margur leitaði hamingjunnar í auði og fékk sig aldrei
saddan, í völdum, og mátti alltaf óttast ofjarl sinn, í frægð, en
stóð ávallt í skugga annarra og gleymdist. Margur þóttist mundu
blíðka hana með ódauðlegri list, en hlaut að launum örvilnun
eina fraunmi fyrir misheppnuðum verkum sínum. Aðrir hyggj-
ast þjóna henni með því að leiða sálirnar frá synd og glötun í
eilífa sælu, en mega að lokum játa með beizkju, að jarðnesk
synd þykir eftirsóknarverðari en eilíf sæla, og að jafnvel þeir
sjálfir hafa látið þessa óguðlegu tilhneigingu leiða sig afvega.
Loks eru þeir, sem taka lampa líknarseminnar sér í hönd og
leita þannig hamingjunnar, en ljós þeirra megnar ekki að rjúfa
hið ógæfuþrungna myrkur eymdarinnar og slokknar fyrr en
vanr' Framh. á bls. 28.
Leitin
að
liís-
hamingju
16 VIKAN