Fréttablaðið - 12.12.2009, Blaðsíða 53

menning
[ SÉRBLAÐ FRÉTTABLAÐSINS UM MENNINGU OG LISTIR ]
desember 2009
Ú
r för til landsins fyrir-
heitna kemur Þórberg-
ur með Gullfossi þann
13. október 1934. Og
líður ekki á löngu áður
en hann er farinn að halda fyrir-
lestra um lífið í sósíalismanum: 23.
október í Iðnó, 25. október í Hafn-
arfirði, 28. október í Nýja bíó og
svo koll af kolli, Siglufirði, Akur-
eyri, Dalvík, Ísafirði …
Rauða hættan kemur út í ágúst-
mánuði 1935 á kostnað Sovét-
vinafélagsins, 1200 eintök prent-
uð. Kratar bregða höfundinum
um rómantíska glámskyggni25
og kunnuglegt hljóð heyrist úr
horninu frá hægri: úr því að lífið
er svona frábært í Rússlandi af
hverju flytur höfundurinn þá
ekki austur?26 En samherjarn-
ir taka henni fagnandi og fyrrum
vinkona Þórbergs úr Guðspekifé-
laginu, Aðalbjörg Sigurðardóttir,
ritar í Sovétvininn:
Það er í stuttu máli sagt langt
síðan, að ég hefi lesið bók, sem
ég hefi orðið eins hrifin af og
þessari Rússlandsferðasögu Þór-
bergs Þórðarsonar. Hún snerti
bæði hugsana- og tilfinninga-
líf mitt þannig, að það var sem
mér opnuðust nýir heimar og ég
sá í sýn nýtt mannkyn á nýrri
jörð. Að vísu veit ég, að óvíst er,
að sú sýn verði nokkurn tíma
að veruleika, en ég er þó þakk-
lát því, sem lét hana bera fyrir
mig á þessum dögum vonleysis
og vandræða.27
Rauða hættan á ýmislegt samm-
erkt með leiðslubókmenntum mið-
alda þar sem mælandinn hefur í
svefni eða dái tekist á hendur ferð
yfir í aðra veröld, hina veröldina,
hina guðdómlegu. Tveir fremstu
höfundar íslenskra bókmennta á
öldinni sem leið spreyttu sig báðir á
slíkum ritum, Halldór Kiljan tveim-
ur frekar en einu, Í Austurvegi og
Gerska ævintýrinu.
Öll hafa þau orðið mismunandi
illa úti í ljósi þess sem síðar gerðist.
Ekki nóg með að fyrirbærið sem
höfundarnir leituðust við að fram-
kalla sé liðið undir lok – á bak við
hina bláeygu frásögn er veruleiki
þess eðlis að allt sem kann að vera
sagt þar af mönnum og málefnum
bliknar. Eiginlega sleppur Gerska
ævintýri Halldórs betur en Rauða
hættan, flugeldasýning Halldórs í
stíl rís í hæðir og fer langt með að
fleyta lesandanum yfir veruleika
sem höfundinum sást yfir eða sneri
á hvolf. Þó dregur Halldór ekki dul
á ýmislegt sem miður fer, en lítið
fer fyrir því hjá Þórbergi, viljinn
til að sannfæra ber alla slíka við-
leitni ofurliði.
„Við vildum láta blekkjast“, sagði
Halldór löngu síðar og það fer víst
ekki á milli mála hjá Þórbergi.
Einna lengst gengur það í kaflan-
um um fangelsi og refsingar í Sov-
étríkjunum, langri greinargerð sem
nær hámarki í setningunni: „Í Sov-
étlýðveldunum eru fangarnir svo að
segja frjálsir menn …“ En þá ber að
hafa í huga skrif hins heimskunna
Maxíms Gorkí sem skömmu áður
hafði ferðast vítt og breitt um Rúss-
land og ritað áróðursgreinar um
ástand mála, með áherslu á fang-
elsi, sem hann þekkti af eigin raun
frá afbrotaæsku.
„Það er ekkert sem gefur í skyn
fangelsi, þess í stað virðist sem
þessi herbergi séu byggð farþeg-
um sem bjargast hafi af sökkvandi
skipi“, skrifar Gorkí. Og segir
lokatakmarkið – afnám fangelsa – í
þann mund að lánast.28
Hreinsanirnar miklu hófust ári
eftir að Rauða hættan kom út og
Þórbergi verður þar af leiðandi
ekki legið á hálsi fyrir að geta
þeirra að engu. Hinsvegar segir
í dagbók hans fimmtudaginn 18.
febrúar 1937: „Umhugsunarefni til
sunnudags: málaferlin í Moskva.“
Ekki er vitað til hvaða niðurstöðu
þessi fjögurra daga umþenking
leiddi, en það er með Þórberg eins
og aðra áhangendur Ráðstjórnar-
ríkjanna frá sama tíma að hreins-
anirnar og terrorinn breytast nær
ævinlega í jákvætt teikn um stærð
hildarleiksins. Svipað og við fyll-
umst andakt þegar við stöndum
andspænis náttúruhamförum á
borð við hamfarahlaupið sem skóp
Jökulsárgljúfur og Ásbyrgi þótt við
hefðum síður viljað vera á staðnum
á meðan ósköpin gengu yfir. Hall-
dór fer einmitt nálægt þessari lík-
ingu í Gerska ævintýrinu:
Sú lifandi mynd baráttunnar
milli pólitískra höfuðafla, sem
málaferlin brugðu ljósi yfir, er í
heild sinni svo hrikaleg, í hrika-
leik sínum svo náskyld náttúru-
öflunum sjálfum, að atriði eins
og siðferðileg eða lögfræðileg
„sekt“ samsærismannanna, eða
sú persónulega refsíng sem beið
þeirra, verður í raun réttri smá-
munir sem ekki freista til kapp-
ræðu.29
Spyrja má: hvað gátu samtímamenn
vitað um sekt og sakleysi sakborn-
inganna? Í réttarhöldunum játuðu
þeir á sig hárrísandi glæpi, fluttu
langar tölur þar sem þeir báru
á sig áform um að ráða Lenín og
Stalín af dögum, rústa iðnaðinum
og svíkja ættjörðina í hendur nas-
istum fyrir milligöngu Trotskís.
Trotskí var blóraböggullinn: alls-
herjar útungunarstöð hryðjuverka,
skemmdarverka og samsæra. Í
veruleikanum var hann á stöðug-
um hrakhólum, land úr landi, alls-
staðar úthýst af ótta við Stalín sem
nú hafði náð þeirri stærð að ríkis-
stjórnir Evrópu kusu að hafa hann
góðan. Þegar réttarhöldin hefjast
er Trotskí landflótta í Noregi og
norsk stjórnvöld paníkera þegar
heimsbyggðinni er kunngert hvern
skaðræðisgrip þau hafi innan sinna
vébanda. Til að lágmarka skaðann
grípa þau til þess bragðs að setja
útlagann í stofufangelsi, gera upp-
tækan póst sem frá honum fer og
til hans berst.30 Á sama tíma beið
umheimurinn eftir því að hann
bæri af sér sakir.
Sjálfur mælskusnillingurinn!
En nei, þögnin einber. Sama og
samþykki.
----
Þau Þórbergur og Margrét flytja
á Freyjugötu 39 um vorið 1935 þar
sem þau búa næstu fjögur árin.
Margrét afgreiðir í Sápuhúsinu
og Þórbergur er stundakennari í
íslensku við Ingimarsskóla. Í sjálf-
boðavinnu útbreiðir hann esperantó
í útvarpi og einkatímum. Til marks
um eldmóðinn að á aðfangadag árið
1935 heldur hann upp á Akranes að
kenna alþjóðamálið og kennir þar
öll jólin! (nemendur 19 talsins).
Margrét kemur í heimsókn á
gamlársdag.
Esperantó er hin stóra hugsjón
Þórbergs, hann virðist aldrei sjá
eftir tíma og fyrirhöfn við að boða
fagnaðarerindi alþjóðamálsins.
En jafnframt þessu var ég grip-
inn af króniskri lamandi undr-
un yfir því sálarstandi fólksins,
að vera ekki fyrir löngu búið
að gera þessa einföldu skýru
tungu að reglulegu alþjóðamáli,
taka það sem skyldugrein í alla
skóla. Hvernig gat staðið á þess-
um ósköpum, að þjóðirnar, sem
standa mállausar hver frammi
fyrir annarri skuli ekki hafa
tekið upp esperanto?31
Líku gildir um sósíalismann:
hvernig má vera að fólk skuli
halda áfram að kjósa yfir sig and-
stæðinga sína í frjálsum kosning-
um í stað þess að taka málin í sínar
hendur og skipuleggja samfélagið
í eigin þágu? Þórbergur er mikill
kosningamaður, hangir á kosninga-
skrifstofu jafnaðarmanna daginn
sem kosið er, fylgist með talningu,
vakir fram eftir. Og svo óbrigðul
vonbrigðin með úrslitin. Sem gera
hann á vissan hátt að útlendingi
meðal landa sinna. Skoðanasystir
Þórbergs, Þóra Vigfúsdóttir, víkur
að þessu sama: „Eiginlega erum við
kommúnistar nokkurs konar mod-
erne útlagar í borgaralegu þjóðfé-
lagi.“32
----
Um sumarið býðst Þórbergi að fara
í fyrirlestrarferð um Danmörku
og Svíþjóð á vegum þarlendra
esperantista. Miðillinn er að sjálf-
sögðu alþjóðamálið, en auk þess
beitir hann „nýjustu tækni“, sýnir
skuggamyndir og leikur íslensk
sönglög af plötum.
Í hvaða ljósi skyldi hann hafa
sýnt land og þjóð? Samkvæmt sátt-
málanum við Dani frá 1918 átti að
koma til þjóðaratkvæðagreiðslu um
fullveldi Íslands að 25 árum liðnum
FORHEIMSKUNARLAND SPÁMANNSINS
Síðara bindið af skáldfræðisögu Péturs Gunnarssonar um Þórberg Þórðarson kom út fyrir nokkrum dögum en þar rekur Pétur ævi sér-
vitrings úr Suðursveit frá miðjum fjórða áratug til hins síðasta og gerir síðan upp orðstírinn, erindið og hugsjónirnar. Pétur greinir Þór-
berg sem spámann og mannvin: hér er birtur þriðji kafl i verksins. Meistarinn er á alþjóðaþingi esperantó-manna sem vilja smíða nýtt
alheimsmál. Það er sumar í Stokkhólmi.
Þórbergur Þórðarson kominn vel yfir miðjan aldur, stundar enn líkamsböð í sjó og
gerir Mullersæfingar, hleypur í nálægum almenningsgörðum þegar enginn sér til.
Tröllaslagur og steinbörn:
Viðtal við Steinar Berg
SÍÐA 4
Ritdómar:
Villi Vill, Ragnar í Smára,
Oddný Eir og nýjar íslenskar
myndabækur fyrir börn
SÍÐUR 8, 9, 10.
á verði frá 799.000,-
Frábær
Öflugar og ódýrar brynjur
frá SIXSIXONEKross skór frá FORMA
á alla fjölskylduna
Motocross hanskar í úrvali
Borgartúni 36, (bakvið Cabin hótel) • Sími 588 9747 • www.vdo.is
Opið mán.–fös. 8–18. Lau. 10–14.
NAZRAN Fatnaður í sportið og þér verður
ekki kalt. Verð 24.990,-