Fréttablaðið - 12.12.2009, Blaðsíða 54

MENNING 2
(1943) og þjóðernisstemmningin fer
stigvaxandi eftir því sem nær dreg-
ur. Á móti kemur að alþjóðamálið
hefur gert Þórberg að alþjóðasinna:
„Og þess vegna hef ég aldrei getað
og mun aldrei geta tekið undir þann
fáfræðinnar þvætting sem höfðar
til þjóðernisins í stað þess að höfða
til eðlis einstaklingsins.“33
Ekki þar fyrir, þegar á hólminn er
komið dregur hann upp ættrækna
föðurlandsmynd: göfugur uppruni,
glæsileg þjóðveldisöld, hrunið við
sjálfstæðismissinn, vakningin við
sjálfstæðisbaráttuna, bókmenntirn-
ar líftaug sem aldrei slitnaði og dró
þjóðina upp úr kviksyndi fátæktar
inn í hægindi nútímans …34
„Se Islando havus multajn kons-
ulojn kiel vin, ghi ne estus en mal-
bona situacio sur la internacia
kampo,“ segir einn áheyrenda. (Ef
Ísland hefði marga konsúla á borð
við yður, væri það ekki illa sett á
alþjóðasviðinu.)35
----
Á meðan Þórbergur er að flengj-
ast um Danmörku og Svíþjóð bíður
Margrét í Kaupmannahöfn. Og
áminnir Þórberg um að láta nú ekki
hlunnfara sig:
„Fær þú ekki alsstaðar 30 kr.
fyrir fyrirlesturinn? Blessaður
láttu ekki helvítin snuða þig.“36
Sjálf hafði hún verið búin að fá
vinnu á saumastofu í Kaupmanna-
höfn, en hávaðinn og djöfulgangur-
inn svo ærandi að taugarnar þoldu
það ekki. Hún er í þokkabót á hrak-
hólum með húsnæði, búin að setja
auglýsingu í blað:
„Ég vona náttúrlega að eitthvað
hafist upp úr því, ef ekki, þá er þol-
inmæði mín úti, þá fer ég annað-
hvort heim til Íslands eða drep mig.
Þetta er það aumasta helvíti sem ég
hefi lent í …“
En bætir svo við í eftirskrift:
„Ég er búin að fá tvö „ægteskabs-
tilbud“ síðan þú fórst, ég veit ekki
nema að ég slái til ef ekkert rætist
úr …“37
Halldór og Inga Laxness eru
í Höfn um sömu mundir og Inga
skrifar vinkonu sinni Kristínu Guð-
mundardóttur:
… Manga Tobba kona var líka
hér áðan, en Tobbinn er í Sví-
þjóð. Hún sagðist ekki halda
þetta út leingur, og ætlar nú
hovedkuls til Gautaborgar á
mánudaginn, aumingja kropp-
ynjan! Hún spurði mikið að því
hvort hún væri feitari en heima
í sumar! Og var mér ekki nokkur
leið að svara því öðru vísi en ját-
andi – því það leyndi sér ekki!38
Margrét er þegar hér er komið 36
ára, Þórbergur 48. En þau eru eins
og nýtrúlofaðir unglingar, enda ekki
nema sex ár síðan þau byrjuðu að
sofa saman: „Hvenær get ég komið
til þín? Þráir þú mig ekkert? … Mér
þykir verst að geta ekki orðið skot-
in í neinum meðan þú ert í burtu,
en það gengur erviðlega. Hefur þú
ekki verið neitt skotinn?“39
Og innileikinn fer ekki á milli
mála: „Vertu margblessaður elsku
vinur minn. Þín Manga“, „Vertu
blessaður hjartað mitt. Þín heitt-
elskandi Margrét“. Og Þórbergur
svarar í sömu mynt, eða þannig:
„Elsku hjartans kerlingarruslið
mitt!“
Hann biður líka fyrir kveðju til
Ingu og Halldórs og klykkir út með
þessari spámannlegu athugasemd:
„… segðu Halldóri, að nú sé ekk-
ert annað fyrir okkur að gera en að
skjóta okkur eða hengja okkur eða
skera okkur eða drekkja okkur, því
að áður en þrjú ár verði liðin, verði
fasisminn búinn að troða alla Evr-
ópu undir járnhæl villimennskunn-
ar …“40
Bréfið var stílað í október árið
1936.
----
Í bréfi til Stefáns Einarssonar bók-
menntafræðings vestur í Amer-
íku veitir Þórbergur fróðlega sýn
á það sem hann hefur á prjónunum
um þessar mundir. Þar kemur fram
að pantað verk um Austur-Skafta-
fellssýslu hefur dagað uppi, „hel-
vítin vilja ekkert borga“, en eftir
standa tveir þættir um Hornafjarð-
arströndin sem birtust í tímaritun-
um Dvöl og Iðunni árið 1934. Hann
greinir Stefáni frá eljuverki sínu við
að setja saman íslensk-esperantíska
orðabók sem og flokki greina gegn
Hitler sem hossi hátt í 70 blaðsíðna
bók.
„Þeir [Alþýðublaðsmenn] upp-
skáru af því við kosningarnar, en
þeir hómósexúellu apakettir, sem
blaðinu stýra, ráku mig síðan frá
því, af því að ég bauð þeim ekki að
fara upp á mig“.41
Auk þess tínir Þórbergur til langa
ritgerð um Stefán frá Hvítadal og
bók um kenningar Krishnamurtis.
Síðan segir:
Loks hefi ég að nokkru leyti
innan endimarka míns heila
eins konar æfisögu sjálfs mín
og samtíðar minnar. Hún á að
heita Ofvitinn. Það var heiðurs-
titill minn í Suðursveit og fyrstu
ár mín hér í Íslands Sódóma og
reyndar eini heiðurstitillinn, sem
mér hefir hlotnast um æfina.
Þetta verður bók í mörgum
bindum, og ég hygg, að hún yfir-
gangi alt annað sem sést hefir
á tungu Snorra Sturlusonar. En
því miður vinst mér ekki tími til
neins heildarverks sökum hvíld-
arlausrar baráttu við yfirvofandi
hallæri líðandi stundar.42
Ein af matarholum íslenskra rithöf-
unda var hið nýlega stofnaða Ríkis-
útvarp við Austurvöll. Þar var hæst-
ráðandi dagskrár Helgi Hjörvar og
í byrjun árs 1935 fer hann þess á
leit við Þórberg að taka saman efni
um Stefán frá Hvítadal í tilefni af
fimmtugsafmæli skáldsins sem þá
var látið fyrir þremur árum.
Ekki aðeins gjörþekkti Þórberg-
ur Stefán og skáldskap hans, hann
hafði á ýmsum tímaskeiðum gert
atrennur að ævisögu hans og skrif-
að upp eftir honum frásagnir sem
að vísu voru svo bersöglar um kyn-
líf að Ríkisútvarpið var óhugsandi
vettvangur. En það er fleira matur
en feitt kjet og í mars 1935 flytur
Þórbergur tvö erindi um samskipti
sín við skáldið.
Örvaður af framúrskarandi við-
tökum heldur hann áfram og áður
en við er litið hefur verkið tekið
hann allan.43 Um vorið 1937 er
komið á það vinnuheiti: Fölskvaðir
eldar, (sótt í heiti á ljóði eftir Stef-
án frá Hvítadal) og ári síðar kemur
Íslenskur aðall út á vegum Máls og
menningar, hins nýstofnaða útgáfu-
félags róttækra höfunda.
Það fer ekki á milli mála að verk-
ið hefur skipt um ham frá útvarps-
erindunum. Lagt var upp með Stef-
án frá Hvítadal, en strax á fyrstu
síðu tekur það að snúast um Þór-
berg og eltingarflótta hans við ást-
ina. Stefáns gætir í upphafssetningu
bókarinnar: „Þetta ævintýri sem
hönd dauðans batt svo harkalegan
enda á“, en síðan ekki söguna meir
fyrr en á blaðsíðu 55 þegar Stefán
mætir til leiks, ásamt persónugall-
eríi hins íslenska aðals.
Verkið byggir Þórbergur á per-
sónum og atburðum úr eigin lífi og
styðst í því skyni við dagbækur sem
hann hefur haldið meira og minna
uppstyttulítið frá árinu 1906. Þar
sem dagbókunum sleppir fer hann
á stúfana og ráðfærir sig við þá sem
til þekkja, tekur viðtöl og til marks
um nákvæmnina að hann steðjar
út á Veðurstofu til að afla sér upp-
lýsinga um tiltekinn dag sem hefur
fallið úr veðurskýrslum dagbók-
anna.
Að þessum vinnubrögðum vék
hann í viðtali við Matthías Johann-
essen 20 árum síðar:
Sumir vilja halda því fram,
að þetta sé ekki skáldskapur
hjá mér. En skiptir það miklu
máli? – „Bækur eru annaðhvort
skemmtilega eða leiðinlega skrif-
aðar. Það er allt og sumt,“ sagði
Oscar Wilde. Ég hef ekki skapað
persónur. Ég hef lyft lifandi fólki
upp á hærra svið og tekizt oft-
ast að segja þannig frá á meira
eða minna skáldlegan hátt. Það
er minn skáldskapur.44
Ágætt dæmi er myndin af Tryggva
Svörfuði. Um hann leikur ekki lít-
ill ljómi á síldarplaninu. Á kvöld-
in klæðir hann sig upp á í dimmblá
jakkaföt með hvítan flibba og man-
sjettur og Panamahatt. Nærsýnn
með lonníettur sem kóróna hina
ljóðrænu mynd. Í ástamálum afrek-
ar Tryggvi að vera enn óframfærn-
ari en Þórbergur, ekki nóg með að
hann hafi aldrei kysst ástmey sína,
hann hefur látið sér nægja að fylgj-
ast með henni úr fjarska og sætt
lagi að þrýsta kossi á hurðarhúninn
eftir að hún hefur lokað að sér.
Hitt er svo annað mál að í dag-
bókum Þórbergs slær Tryggvi öll
met í kvennafari í Unuhúsi og er þá
ekki lítið sagt:
Tryggvi brúkaði Ingu mikið. Var
það siður hans að hátta hjá henni
oft á dag. Við hverja uppáferð
skrifaði hann B í vasabók sína.
Mátti af henni sjá, að hann brúk-
aði Ingu einum þrisvar sinnum
á dag. …
Síðara part vetrar fékk Tryggvi
útbrot í andlitið af því, hve mikið
hann reið Ingu. Bar hann hvítt
duft í andlit sér, sem hann þvoði
af, þegar hann fór út á götuna.45
----
En hvar á að skipa Íslenskum aðli á
bás í íslenskum bókmenntum sam-
tímans? Það er lítt umdeilt að Þór-
bergur hafi hringt þær inn með
Bréfi til Láru. En síðan eru liðin 14
ár, það er að segja Vefarinn mikli
frá Kasmír, Alþýðubókin, Kvæða-
kver, Þú vínviður hreini, Fuglinn
í fjörunni, Sjálfstætt fólk I og II,
Ljós heimsins, Höll sumarlandsins
… hvar sem þrír menn koma saman
er Kiljan þeirra á meðal. Verk hans
eru lesin upp á mannamótum og
í heimahúsum, Steinn Steinarr
kemur á hverju kvöldi í hús eitt í
Ingólfsstræti og les úr Heimsljósi
fyrir stúlkur tvær og gengur að
eiga aðra þeirra í kjölfarið.46 Og
úti í Kaupmannahöfn stendur Jón
Helgason prófessor á miðju stofu-
gólfi, en í sætum og sófum og flöt-
um beinum situr fólk sem hefur
sumt komið hjólandi um langan veg
til að hlýða á hann lesa upphátt úr
nýjustu bók Kiljans.47
Og dagbækur Þórbergs votta að
hann les þessi sömu verk jafnóð-
um og þau birtast. Það er því álíka
sennilegt að Þórbergur hafi ekki
orðið fyrir áhrifum af þeim og að
geimfari geti haldið áfram að svífa
í lausu lofti eftir komuna í aðdrátt-
arsvið jarðar. En hrif þurfa ekki að
birtast í eftirhermu, þau geta allt
eins birst í andófi. Og einhverju
sinni þegar Þórbergur var stadd-
ur í heimahúsi þar sem húsbóndinn
var að lesa upphátt úr Fegurð him-
insins og gerði hlé á lestrinum til
að dásama snilli sjálfrar upphafs-
setningarinnar: „Þar sem jökulinn
ber við loft …“, mótmælti Þórberg-
ur kröftuglega með þeim rökum að
svona væri hvergi tekið til máls á
Íslandi. Það væri meinið með Hall-
dór, hann skrifaði íslensku eins og
maður sem hefði lært málið á bók
en aldrei heyrt það talað!48
Samt er það svo að sá Þórbergur
sem birtist í Íslenskum aðli minnir
glettilega á þá skáldsagnapersónu
sem á ritunartíma verksins „bar við
loft“ í íslenskri bókmenntavitund:
Ólaf Kárason Ljósvíking. Rauð-
hærðir báðir og rekast fyrir þeim
öflum sem ríkja í kringum þá, upp-
nefndir ofvitar af samferðafólki
sínu. Voru áhrifin kannski víxlverk-
un? Að Þórbergur sé ein af fyrir-
myndum Ljósvíkingsins sem síðan
hafi haft áhrif á Aðalinn (og síðar
meir Ofvitann)?
Sjálfir höfundarnir, Halldór og
Þórbergur, eru saman öllum stund-
um. Þeir heimsækja hvor annan,
sitja á kaffihúsum saman, hittast
hjá Erlendi og Hallbirni og Vil-
mundi og Kristni E. og Halldóri
Stefánssyni, fara í gönguferðwir
saman, fara í sund saman, liggja
saman í sólbaði á Arnarhóli og sitja
saman uppi á þaki Alþýðuhússins á
skrafi49 – þeir eru jafn óaðskiljan-
legir og Ofvitinn og Ljósvíkingur-
inn!
AFTANMÁLSGREINAR
25 Ritfregnir Alþýðublaðið 28. júní 1935, Ragnar E. Kvaran.
26 Vísir, 25. og 26. nóvember 1936.
27 Sjá Enginn er eyland, bls. 79.
28 Anne Applebaum, Gulag, bls. 59–62.
29 Halldór Kiljan Laxness, Gerska ævintýrið, bls. 62.
30 Isaac Deutscher, The Prophet Outcast, bls. 336.
31 Stóra handritið, Lbs.
32 Þóra Vigfúsdóttir, Dagbók, 20. júlí 1940.
33 Stóra handritið, Lbs.
34 Fyrirlestur um Ísland, Kristján Eiríksson þýddi. La Tradukis-
to nr. 52, 2006.
35 Ýmislegar ritgerðir II, bls. 10.
36 Margrét Jónsdóttir til ÞÞ, 25. september, óársett, bréfasafn
ÞÞ, Lbs.
37 Margrét Jónsdóttir til ÞÞ, 1.október, óársett, bréfasafn ÞÞ,
Lbs.
38 Inga Laxness til Kristínar Guðmundardóttur, 31. október
1936, bréfasafn KG, Lbs.
39 Margrét Jónsdóttir til ÞÞ, 19. október, óársett, bréfasafn ÞÞ,
Lbs.
40 ÞÞ til Margrétar, 28. október 1936, bréfasafn ÞÞ, Lbs.
41 ÞÞ til Stefáns Einarssonar, 2. nóv-ember 1934, bréfasafn
ÞÞ, Lbs.
42 ÞÞ til Stefáns Einarssonar, 2. nóvember 1934, bréfasafn ÞÞ,
Lbs.
43 „Við minnumst ekki þess, að hafa í annan tíma á vetrinum
skemmt okkur betur við eina útvarpsræðu“, skrifar útvarps-
hlustandi, bréfasafn ÞÞ, Lbs.
44 Í kompaníi við allífið, bls. 18–19.
45 ÞÞ, Dagbók júní-ágúst 1923, Lbs.
46 Gylfi Gröndal, Steinn Steinarr. Leit að ævi skálds I, bls. 242.
47 RÚV, Halldór Kiljan Laxness. 50 mínútur, þáttur í umsjá
Stefáns Jökulssonar, 3. mars 1998.
48 Skúli Norðdahl í samtali við höfund, en faðir Skúla, Harald-
ur Norðdahl, var meðal góðkunningja Þórbergs.
49 ÞÞ, Dagbók, 20. júní 1936, Lbs.
Pétur Gunnarsson hefur unnið gott verk
með skáldfræðisögu sinni.
MYND HJÁLMTÝR HEIÐDAL
Er til betri gjöf en verkjalaus jól !
Sore No More er fáanlegt í heilsubúðum, apótekum og Fjarðarkaup
Sore No
More ná
ttúrlega

hita- og
kæligeli
ð er
áhrifarík
t á líkam
sverki