Vikan - 31.01.1985, Page 34

vs Vísindi fyrir almenning
Harry Bökstedt
Einkaréttur á fslandi: Vikan
— ópalar sem segja sögu nytjaplantnanna
Fýtolítar
Fýtólítar úr mýragróðri. Þessir og
frændur þeirra geta sagt til um hvort
mórinn brennur sæmilega!
Fýtólítar kallast steingeröar
leifar plantna af sérstakri gerð.
Orðið er myndað af tveim grísk-
um stofnum, phytos sem þýöir
jurt eða planta og litos sem þýðir
steinn. Islensk útgáfa myndi því
væntanlega kallast jurtasteinar.
Það sem um er að ræða er þó
varla hægt að kalla steina því
fýtólítar eru örsmáir
steingervingar af plöntum, allt frá
því að vera þúsundasta brot úr
millímetra upp í millímetra. Þess-
ir steingervingar verða eftir er
plöntur og plöntuhlutar rotna í
moldinni. Fýtólítar eru í raun og
veru örsmáir ópalar.
Á allra seinustu árum hefur
áhugi manna á fýtólítum glæðst
talsvert. Þar koma til nýjar gerðir
smásjáa sem gert hafa kleift að
notast við fýtólíta í fornleifa-
rannsóknum. En fleira kemur til.
Það er ekki ný uppgötvun að
plöntur láti eftir sig örsmáa stein-
gervinga af þessu tæi. Jurta-
steinar voru fyrst skipulega at-
hugaðir á öldinni sem leiö af Þjóð-
verjanum C. G. Ehrenburg. I safni
hans var meöal annars að finna
rykið sem Charles Darwin dustaði
af seglum skipsins „Beagle” í ferð
sinni umhverfis jörðina.
Fýtólítar verða til er hinn lini
hluti jurtarinnar rotnar burt í
jarðveginum. Meðan plantan er
lífs tekur hún til sín lítið magn af
vatni. I vatninu er uppleystur
kísill sem sest til í frumunum og á
milli þeirra þegar vatnið gufar
upp við starfsemi jurtarinnar.
Kísillinn er myndlaus eða amorf
og myndar ekki kristalla.
Kísillinn fellur út bæði í
frumum og utan þeirra eins og
fyrr sagði. Þess vegna er lögun
ópalanna svo mismunandi sem
raun ber vitni. Hver planta á sér
sitt form. I handfylli af jarðvegi
eru því upplýsingar um hvað þar
hefur vaxið — alla tíð.
Grasafræðingar hafa lengi haft
áhuga a fýtólítum, sérstaklega
þeir sem fengist hafa við
rannsóknir á pálmum og öörum
hitabeltisgróðri. Þannig plöntur
eru nefnilega ríkar af fýtólítum.
Nú hefur vaknað áhugi á
fýtólítum meðal fleiri vísinda-
manna en áður var. Því var efnt
tU ráðstefnu um þá í Detroit 1983.
Aðalhvatamaður þessa var mann-
fræðingurinn Irwin Rovner við há-
skólann í Norður-Karólínuríki.
Nýlega var sagt frá þessari ráð-
stefnu í tímaritinu „Science
News”.
Plöntumar hafa gagn af
ópölunum sínum. Þeir gera aUa
líkamsbyggingu þeirra stinnari og
stoðvefir eru styrkari. Fýtó-
lítamir eru líka fráhrindandi fyrir
ýmis skordýr sem naga
gróðurinn. Þeir orsaka að blöð
sumra tegunda eru hárbeitt og
fæla því einnig stærri grasbíta frá
plöntunni.
Lífefnafræðingur nokkur hefur
giskað á að fýtólítar leiði lUca birtu
frá yfirborði plantna og til frumna
sem dýpra liggja og leiði þannig
til aukinnar ljóstiUífunar.
Fýtólítar geymast óskemmdir í
jörðinni þúsundir ára. Það er eins
og vænta mátti fornleifa-
fræðingum til ómældrar gleði.
Debóra PearsaU við háskólann í
Missouri hefur til að mynda getað
staðfest að fýtólítar frá tveim
fundarstöðum fornleifa í Ekvador
væru úr maískomi.
Þetta var eitt af því sem notað
var tU þess aö álykta að fólkið sem
bjó á strönd Ekvador á árunum
kringum 2450 fyrir Krists burð
hefði ræktað og etið maís. Það var
einmitt um sömu mundir og Forn-
Egyptar stunduðu jarðyrkju sína
hvað ákafast. Með því að greina
jarðveglssýnishom frá Hawaii
hefur Debóru einnig tekist að sýna
fram á hvenær skógur var ruddur
þar og tekið til við akuryrkju.
Þetta sést á því hvenær fýtólítar
úr trjám hverfa úr jarðvegi og
aðrir, ættaðir úr grasi, áhi við.
Þá er ekki síður gagnlegt að
hægt er að sjá á þeim breytingum
sem veröa á fýtólítunum hvemig
korn- og plöntutegundir hafa verið
kynbættar.
Því er hægt að lesa brot af
menningarsögu þjóðanna út úr
þessum örsmáu ópalkornum í
plöntunum. Lawrence Kaplan í
Boston hefur um árabil fengist við
rannsóknir á sögu helstu nytja-
plantna í hinum fornu menningar-
samfélögum Austurlanda. Nú er
unnið að því að greina moldar-
sýnishom þaðan og vonast menn
til að fá svör við mörgum
spurningum í steinunum.
Nokkrir tugir gramma af mold
eru nóg fyrir fýtólítafræðinginn
til þess að sjá hvaða plöntur hafa
dregið fram lífið á viökomandi
skika. Vonir standa til að brátt
verði unnt að greina þetta í næfur-
þunnum lögum svo skrásetja megi
gróðursögu reinarinnar jafnvel
ár eftir ár. Hafi hús hrunið verður
hægt að finna hvaða plöntur voru
notaðar í þakið og hvaða korn
lagði til hálminn á gólfinu.
Læknisfræðin getur líka haft
gagn af þessum nýju aðferðum við
greiningu plöntusteina. Á tveimur
stöðum í Asíu er tiltekin tegund
hálskrabba algeng. Annar þess-
ara staöa er Hunanfylki í Kína.
Þar er grautur gerður úr fýtólíta-
ríku korni aðalfæðan. Menn
ímynda sér aö þeir erti slímhúðina
í hálsinum og eigi þess vegna sök
á sjúkdómnum.
Enn eru ótalin not af þessum
örsteinum. Þeir geta gefið til
kynna orkuinnihald kolabirgða
sem fólgnar eru í jörðu því
brennslugildi kola er misjafnt
eftir því hvaða plöntur mynduðu
kolin. En fýtólítamir segja ein-
mitt til um það. Það er líka kostur
að vita þetta þar sem plöntu-
ópalamir verða eftir þegar búiö er
að brenna kolin. Þeir hafa sem
sagt áhrif á það hve öskurík þau
eru.
34 Vikan 5. tbl.