Vikan - 22.01.1987, Blaðsíða 12

Þorri gengur í garó
Þorrinn er fjórði mánuður vetrar og
hefst á föstudegi í þrettándu viku
hans. Nafnið er fomt, kemur fyrst
fyrir í rituðum heimildum á Islandi
í Skarðshólsbók Grágásar frá 13.
öld. Það kemur einnig fyrir í Snorra-
Eddu, þar sem nöfn mánaðanna em
talin upp.
Nokkuð er á reiki hvað orðið
þorri merkir og fræðimenn ekki á
einu máli þar um. Verður getið hér
þriggja kenninga þar að lútandi. Sú
fyrsta gengur út á það að þorri sé
gælunafn á guðinum Þór - Asaþór
- og hafi hann þá verið nokkurs
konar persónugervingur þessa harð-
asta tíma vetrarins. Aðrir telja orðið
skylt sögninni að þverra og merki
þá þann tíma vetrarins er vistir tók
að þverra eða þá að veturinn sé korn-
inn langt með að ganga sitt skeið á
enda, ellegar þverrandi tungl. Þriðja
kenningin gengur út á að nafnið
tengist orðinu meginþorri og merki
þá þorra vetrarins eða hávetur.
Þorrí í íslenskum
kveðskap
En hvemig sem nafn þorra er
hugsað tengist nafn hans í hugum
íslendinga á umliðnum öldum ein-
hvers konar vetrarvætti eða veður-
guði. Frá sautjándu og átjándu öld
em varðveitt allmörg íslensk þorra-
kvæði og einnig yngri, þar sem þorri
er persónugerður. í þessum kvæðum
er þorra stundum lýst sem stórskom-
um öldungi með hrimgrátt skegg,
samanber þessar ljóðlínur úr Þorra-
kvæði Bjama Gissurarsonar frá 1706.
Skjallahvítt
hár wn vanga,
lumgir sítt
skeggid langa.
Hins vegar er misjafnt hvort hann
birtist skáldunum sem konunglegur
ásýndum eða ábúðarmikill fom-
kappi. Ef hann gerir það er hann
gjaman kallaður „íslands goði“. Svo
getur hann einna helst líkst þurfandi
förumanni, samanber þetta brot úr
kvæði Jóns Guðmundssonar.
Hreppstjórans nú heyrðu múl
í Holti Reynis, Bjama mál.
Láttu upp pottirn, satt ég sver,
seyddu nýmjólk eins og hver,
þurr og kaldur þvi að gamli Þorri
er.
Þorra er stundum í upphafi kvæða
lýst sem glæsilegum víkingi en í
kvæðislok rennur upp fyrir skáldinu
að hann sé ekki annað en klaka-
dröngull.
Einnig er breytilegt í þessum kvæð-
um hvort hann er harður og grimmur
eða heimtufrekur og geðstirður.
Yggldur í yfirbragði,
óhýrlegur var sá,
svipaður svörtu flagði,
ef satt skal greina frá,
greypilega grettur
og grimmur ásýndar,
flestur og brímablettur
brá til augum snar.
Af þeim tíma eldur vam,
öngvu minna úr kjafti brann;
vogaði eg finna varla hann
né við harm mala par.
(Bjami Halldórsson)
Sumir líta jafnvel á hann sem ein-
hvers konar tilsjónarmann bænda
sem gæti að því hvort heyjaforðinn
sé nægur og kenni þeim búhyggindi.
Þó vill þorri ævinlega hafa sínar
fomu tekjur, gjafir og gjöld hjá
bændum og verða þeir þvi að taka
rausnarlega á móti honum og veita
honum vel í mat og drykk og loks
að fá honum gott hvilurúm. Sumir
ganga jafnvel svo langt að telja að
það verði að skemmta honum með
sögum, söng, spili og tafli. En það
var ekki nóg að dekra við þorra held-
ur varð að sinna hesti hans og þræl
sem hann hafði stundum á ferðum
með sér.
Þoirablót fyrr á öldum
Að öllum líkindum hafa menn
haft meö_ sér miðsvetrarfagnað fyrir
kristni á Islandi þó lítið sé vitað um
það. En tilvist orðsins þorrablót
bendir eindregið í þá átt að efnt hafi
verið til mannfagnaðar eða sam-
komuhalds með þessu nafrú fyrir
daga kristindóms hér á landi. Óvissa
rikir hins vegar um það hvort sú
samkoma dró í upphafí einvörðungu
nafn af mánuðinum eða hvort þorri
var um leið persónugervingur þessa
mánaðar og þar með vættur sem var
dýrkaður. Að öllum líkindum hafa
þessar samkomur verið fjöldasam-
komur til að fagna því að vetur var
hálfnaður og eins til að dýrka þær
vættir sem áttu að stjóma veðri næstu
mánaða.
Eftir kristnitöku em blót bönnuð
og trúfrelsi ekki lengur til staðar, en
ætla má að allar götur yfir miðja
nítjándu öld hafi það verið einkamál
hvers sveitaheimilis hvemig fagna
bæri þorra. Hefur það án efa verið
gert með ýmsu móti og eftir efnum
og ástæðum hvers og eins.
í Þjóðsögum Jóns Ámasonar
greinir svo frá hvemig taka beri á
móti þorra. Það var skylda bænda
„að fagna þorra“ eða „bjóða honum
í garð“ með því að þeir áttu að fara
fyrstir á fætur allra manna á bænum.
Attu þeir að fara ofan og út í skyrt-
unni einni saman, vera bæði berlær-
aðir og berfættir, en fara í aðra
brókarskálmina og láta hina lafa eða
draga hana á eftir sér á öðrum fæti,
ganga svo til dyra, ljúka upp bæjar-
hurðinni, hoppa á öðrum fæti í
kringum allan bæinn, draga á eftir
sér brókina á hinum og bjóða þona
velkominn í garð eða til húsa.
Umskipti
nokkur umskipti varðandi þorra-
fagnaði. Þessi blót fara í fyrstunni
leynt vegna þess að íslendingar höfðu
ekki enn öðlast trúfrelsi, það gerðist
ekki fyrr en með stjómarskránni
1874. Um leið og það gerist verða
þetta iburðarmiklar samkomur þar
sem fomaldarrómantík er í fyrir-
rúmi.
Fyrsta óyggjandi heimildin um
þorrablót á Islandi utan einkaheimil-
is er frá 1867. Það hélt Kvöldfélagið
í Reykjavík sem uppmnalega hét þó
Leikfjelag andans.
Slitrótt vitneskja er um þorrablóts-
fagnaði á næstu árum en 1873 halda
íslendingar í Kaupmannahöfn
þorrablót að fomum sið. Þar vom
meðal annarra samankomnir ýmsir
helstu forkólfar sjálfstæðisbaráttu ís-
lendinga á öldinni sem leið. Engum
blöðum er um það að fletta að upp-
haf og endurvakning þorrablóta á
öldinni sem leið er angi af hinni róm-
antisku sjálfsvitund þjóðarinnar með
fomaldardýrkun sem ívaf. Þetta
verður enn ljósara þegar tekið er til
að halda þorrablót á íslandi án
nokkurrar leyndar eins og brátt varð
raunin á.
Frá því um aldamót og fram á
miðja þessa öld er næsta skeiðið í
þróun þorrablóta hér á landi. Þá
færast þau aftur út til sveitanna án
þess þó að verða fastir liðir í skemmt-
anahaldinu nema í einstöku byggðar-
lagi. Á sama tíma hætta kaupstað-
arbúar að mestu að halda þorrablót
og semja sig frekar að útlendum sið-
um.
En um 1950 verða enn á ný
straumhvörf í þorrablótshaldi hér á
landi. Þá taka aðfluttir kaupstað-
arbúar og afkomendur þeima að
halda þorrablót út um borg og bæi.
Þessi siður breiðist síðan út og í dag
em það margir hópamir sem halda
þorrablót, á vinnustöðum, félaga-
samtök, kvenfélög og margir fleiri.
Nokkm eftir nítjándu öld verða
Samantekt: Jóhanna Margrét Einarsdóttir Teikning: Finnbogi Pétursson
12 VIKAN 4. TBL