Vikan - 10.09.1987, Blaðsíða 30

Haust
Gleði í göngum
Kveóur í runni, kvakar í mó
kvikur þrastasöngur.
Eins mig fýsir alltaf þó
aftur að fara í göngur.
Jónas Hallgrímsson
Göngur hafa alla tíð verið tilhlökkunarefni
til sveita og er svo enn Jrrátt fyrir að margt
hafi breyst í tímans rás. I ár verða göngur að
öllum líkindum með fyrsta móti þar sem land-
búnaðarráðuneytið hefur óskað eftir því að
slátrun hefjist tveimur vikum fyrr en venja er
svo að fjallalömbin verði ekki alltof feit þegar
þau koma í sláturhúsin. Þótt almenningi hafi
eitt sinn þótt feitt kjet mikill herramannsmat-
ur er það liðin tíð.
Göngurnar sjálfar hafa líka tekið miklum
breytingum á síðustu áratugum, aðbúnaður
er allur miklu betri. Nú tíðkast jafnvel surns
staðar að gangnamenn taki með sér ráðskonu
sem sér um að matbúa í þá meðan dvalið er
á fjöllum. Ekki er þó ætlunin að segja hér frá
smalamennskum nútímans heldur stikla á því
hvernig aðbúnaður og göngur voru fyrr á tíð.
Atkvæðamestu haustverkin fyrrurn voru
göngurnar. Leitirnar voru mjög mislangar
eftir landsvæðum, allt frá einum og upp i sjö
daga. Lögin kváðu svo á að smala skyldi
þegar sex vikur lifðu af sumri en á síðari öld-
um myndaðist sú venja að smala í tuttugustu
og fyrstu eða tuttugustu og annarri viku sum-
ars eða viku fyrir Mikjálsmessu. Allir bændur
sveitarinnar voru skyldugir til að leggja til
vinnumenn í göngurnar. Einn maður var kos-
inn til að vera fjallkóngur og var það mikil
virðingarstaða.
Útbúnaður gangnamanna þurfti að vonum
að vera góður. Mikið var lagt upp úr því að
gangnamenn væru vel nestaðir því það þótti
hinn mesti svíðingsskapur að nesta gangna-
menn svo illa að þeir yrðu matarlausir. Venja
var í flestum sveitum að slátra feitu lambi í
gangnanestið. Reykt kjöt var líka haft. Margs
konar brauð með nógu smjöri var sjálfsagt
nesti. Fram yfir síðustu aldamót var svokallað
pottbrauð haft. Þá má einnig nefna harðfisk,
hákarl, reyktan lax eða silung og svo fram-
vegis.
Áfengir drykkir þóttu og sjálfsagðir í nestis-
pakkanum, oftast brennivín. Það þótti reynast
sérstaklega vel til að hlýja köldum og hröktum
mönnurn eða sem meðal við margs konar
skyndikvillunt. Hélst sú venja lengi að láta
hálfa eða heila flösku af brennivíni fylgja út-
gerðinni, jafnvel þótt unglingar væru sendir,
enda var ekki hægt að laga kaffi eða aðra
heita drykki. í rás tímans komu hitunartæki
til sögunnar og um miðja þessa öld var mikið
í tísku að hafa sætabrauð, kakó, kaffi og syk-
ur í nestispakkanum.
Hestar gangnamanna þurftu að vera traust-
ir og vel járnaðir svo þeir þyldu ferðir um
úfm hraun og grýtt landslag. Klæðnaðurinn
þurfti að vonum að vera góður, hver og einn
þurfti að vera í skjólgóðum fatnaði og hafa
örugg hlífðarföt gegn bleytu. Fram yfir síð-
ustu aldamót voru skinnsokkar algengastir,
bestir þóttu þeir með áföstum skónt.
Á fyrsta degi riðu gangnamenn til náttstað-
ar. Var það ýmist gangnamannakofi eða
tjaldstaður gangnamanna. Þar skipti fjall-
kóngur liði og ákvað hvar hver skyldi leita.
Ekki þýddi að vera með þras og neita að hlýða
því fjallkóngurinn hafði alræðisvald í þessu
efni. Oft var kátt og mikil gleði í leitunum,
sama hvernig viðraði. Lakast var ef óveður
skall á því þá varð kalt og óvistlegt á heiðum
uppi en göngurnar voru einn skemmtilegasti
tíminn í sveitinni ef gott veður var.
Stefán bóndi Jónsson á Húki í Húnavatns-
sýslu segir svo frá göngum rétt fyrir miðja
þessa öld:
Lögskipaðar leitir hafa verið með svipuðu
sniði frá því er ég man fyrst eftir. „í þessum
leitum hafa engir orðið úti, margir að vísu
vilzt og fengið nokkurn hrakning, en allt hef-
ir farið vel. Margt fé hefir stundum orðið
eftir, og má segja, að sumir leitarmanna hafi
haft hvorutveggja fyrir fasta venju að villast
og skilja eftir, jafnt í sólskini sem í dimrn-
viðri, og þózt þrátt fyrir þetta fullgildir leitar-
menn, sem ekki bæri að ávíta fyrir miður
unnin störf. í hugum sumra manna er hvert
skepnulífið lítils virði.
Álloft kom fyrir að leitarmenn urðu að
liggja um kyrrt einn dag eða svo vegna hríð-
ar, þoku eða illviðris. Var þá ýmislegt gert til
að stytta tímann, svo sem fljúgast á, yrkja,
kveða klámvísur, o.fl. Það virðist mörgum
ástríða í slikunt túrum að kveða grófar vísur,
og stafar það vafalaust af því, að þá er betri
helmingur mannkynsins hvergi nálægur, en
hann má sem kunnugt er ekkert gróft gaman
heyra.
Eg minnist þess, að leitarmenn fengu eitt
sinn, þegar ég var 10-12 ára, norðan stórhríð
daginn, sem leita átti, svo þeir urðu að liggja
kyrrir í tjöldum sínum inni á heiði tvær nætur
og einn dag. Þá var Jónas Guðmundssson,
faðir minn leitarstjóri á Húksheiði.“
Þegar leitarmenn voru komnir heim voru
þeir spurðir hvernig þeim hefði líkað vistin á
heiðum uppi. Þeir svöruðu því til að „.. .þetta
væru einhverjar alskemmtilegustu göngur,
sem þeir hefðu farið í. Á milli þess sem þeir
hefðu flogizt á sér til hita, hefði faðir minn
kveðið allar Andrarímur upp úr sér og verið
langt kominn með Númarímur þegar leitar-
bjart var orðið.“
Oft voru heimtur misjafnar á haustin því
fyrr á tíðum fóru menn ekki jafnlangt inn á
heiðar og á þessari öld og þeirri síðustu.
Smöluðust heiðar því illa og var oft margs
ljár vant, einkum ef illa féll gangnaveður.
Meðan fráfærur tíðkuðust hér á landi var líka
oft erfitt að smala fjalllendi. Hagalömbin
tvístruðust víða og slógu sér lítið til byggða
undan veðrum og snjó á haustin en lentu oft
í klettaófærum og svelti. Töpuðust þau þá
ýmist með öllu eða menn lögðu sig í hættu
til að ná þeim og komust þá oft í hann krapp-
an.
Hræðsla við útilegumenn gerði það oft að
verkum að menn leituðu illa áður fyrr. En
30 VIKAN 37. TBL