Heima er bezt - 01.12.1995, Page 8

Efst lá kaka eins og þak
sem eldsins bakan herti;
barðið spraka meður mak
í munn ég rak og skerti.
Þakkirfáðu, þakin dáð
þorna láðin kœra,
fyrir þáða þessa bráð
og þægð sem náðirfæra.
Jólaföstuglaðningurinn
eystra var kallaður vöku-
staur eða staurbiti og virðist
ekki hafa verið eins ríflega
úti látinn og nyrðra, oft
bara heldur betri kvöldmat-
ur eða kökubiti á vökunni. I
þjóðsögum Jóns Ámasonar
segir frá því, að orðið vöku-
staur hafi þýtt augnklemma
af sérstakri gerð, sem menn
festu á augnlok til að halda Jólakaffi
sér vakandi. Þetta áttu hús- óoró
bændur að hafa fest á augu
hjúa, sem áttu erfitt með að
halda augunum opnum yfir
verkum sínum á jólaföst-
unni. Samkvæmt fræðum
Áma Björnssonar er eldra
að nota orðið vökustaur
um matarglaðning og það
lrklega uppmnalegast. Sú
skýring, sem lýtur að augna-
pyntingunni, er þá vísast al-
þýðuútlegging af því tagi, sem
ýmsum hefur verið gjarnt að viðhafa
um menningararf íslenska bændasamfélagsins
í seinni tíð.
Þorláksmessa
Á Þorláksmessu er síðasta tækifærið til að taka forskot
á jólin í mat og drykk. Þegar ég var barn á sjötta áratugn-
um austur á landi, voru svo sem ekki haldnir sérstakir
matarsiðir í heiðri þann dag að öðru leyti en því, að þegar
búið var að baða krakkaskarann, klæða í hreint og koma í
ró, fengum við jólasmákökur í rúmið. Þetta var mikið til-
hlökkunarefni, því að þá var ekki til siðs að maula smá-
kökur alla jólaföstuna.
Það var, og er reyndar enn, algengt að sjóða og brytja
jólahangikjötið á Þorláksmessu. Víða fengu menn smá-
bita af því þennan dag, ekta forskot á jólin, sem voru
meiri háttar hangikjötsveisla. I eldri tíð þegar allt feitmeti
þótti sælgæti, var stundum gefinn spónn af hangifloti
Lummur,
öðru nafni klattar.
með kjötbitanum,
„ádrepa og brytj-
ingarbiti“ eins
og einn af
h e i m i 1 d a r -
mönnum þjóð-
háttadeildar
komst að orði.
Hangikjötselda-
mennska á Þorláks-
messu með tilheyrandi
ilmi hefur víða sett mikinn
svip á daginn. Þó að ekki væri öllum
gefið af kjötinu þennan dag, gegndi soðið oft mikilvægu
hlutverki í matargerð sem þá fór fram - og reyndar einnig
í hreingerningum. Þegar búið var að nota soðið eins og
þurfti við eldamennskuna, voru tréílát oft þvegin úr því,
einkum askar, en af þessu þóttu þau verða einkar falleg.
Það voru jafnvel dæmi um að tau væri þvegið upp úr
hangikjötssoði á Þorláksmessu. „Alltaf er gaman að sjá
það sem hvítt er og hreint,“ varð karlinum að orði, þegar
hann horfði á konu sína vinda rekkjuvoðina þeirra upp úr
hangikjötssoðinu.
I ákveðnum landshlutum voru (og eru) rótgrónir siðir
varðandi mat á Þorláksmessu, jafnvel þó að ekki væri um
veisluhöld að ræða. Þekktasti rétturinn er án efa skatan,
sem var áður fyrr aðallega í heiðri höfð um alla vestur-
ströndina, frá Ströndum og suður í Ámessýslu. Það er
matarsiðurinn, sem hefur fyrst og fremst náð vinsældum,
400 Heima er best