Sjómannadagsblaðið - 03.06.1963, Blaðsíða 44

Um skipslækna fyrr og nú
Farmenn fyrri tíma áttu vissulega
ekki sjö dagana sæla. Það var ekki
mulið undir þá við daglegu störfin,
og atlætið var ekki á marga fiska.
Þó var hlutur þeirra hvað ömurleg-
astur, ef veikindi eða meiðsli bar að
höndum, um gagnlega læknishjálp
eða umönnun var naumast að ræða.
Það var venjulega hlutskipti skip-
stjórans, hvort hæfileikar hans voru
nokkrir á því sviði eða ekki, að vera
skipslæknir, ef á þurfti að halda. Til
leiðbeiningar honum í læknisstarf-
inu var jafnan í skipinu með lyfja-
kassanum eintak af lækningabók,
Cox’s Companion. í riti þessu eru
sjúkdómar og hugsanleg einkenni
þeirra skráð eftir töluröð. Eftir lækn-
isskoðun var því nærtækast fyrir
skipstjórann að álykta veiki no. þetta
eða hitt gengi að sjúklingnum, og að
viðeigandi lyf, sem einnig voru tölu-
sett, skyldi notuð. Er í því sambandi
sögð sú saga, að skipstjóri nokkur
varð uppiskroppa með lyf no. 8. Tók
hann þá það ráð að blanda saman
lyfi no. 5 og no. 3 í tilsvarandi hlut-
föllum, og taldi hann sig þá hafa
fengið það rétta.
Skipslækna er getið fyrir æva
löngu. Homer er að líkindum sá
fyrsti er minnist á þá í hinum klass-
isku bókmenntum. Kunnugt er einn-
ig, að Rómverjar höfðu lækna á skip-
um sínum. Dæmi eru til um það, að
á ríkisárum Hadrians keisara á 2.
öld, var hafður læknir fyrir hverja
210 menn á skipum hans. Kunnugt er
einnig, að þegar Páll postuli tókst á
hendur sínar minnisverðu sjóferðir,
þá var með honum hinn frægi læknir
Lúkas.
Ef við minnumst þeirra tíma, er
nær okkur eru, þá fara ekki sögur
af því, að víkingarnir hefðu með sér
lækna á hinum löngu sjóferðum sín-
um. A seinni hluta miðalda fara
ekki heldur neinar sögur af skips-
læknum. Og þó að læknar hafi verið
með á skipi einstöku sinnum, þá
hefur ráðning þeirra eða vistun á
skipi að líkindum verið með þeim
hætti, að þeir hafa verið „gripnir“,
eða það sem síðar var nefnt „Shang-
haiing“.
A spánska flotanum voru 85 lækn-
ar og aðstoðarlæknar, þegar hann lét
í haf árið 1588 til árása á England.
Þeir voru raunverulegir skipslækn-
ar og skipuðu embætti sem slíkir í
flotanum. Um þessar mundir höfðu
aðmírálar Elísabetar drottningar I.
viðurkennt nytsemi þess að hafa
læknisþjónust a á flotanum til þess
að sjá um beilbrigði skipverja, og
komið á svipaðri þjónustu.
Margar eru sögurnar frá viðureign
þessara herflota um það, er aðstoð-
arlæknarnir voru á sífelldum þön-
um fram og aftur með fullar skjólur
af blóðugum höndum og fótum, sem
fallið höfðu fyrir hnífum og sögum
læknanna í þessum grimmilega hild-
arleik, sem endaði með gífurlegum
ósigri Spánverja.
Fram yfir það sem læknum tókst
að gera að slíkum sárum og meiðsl-
um í sjóorustum, var það næsta lítið
sem þeir að öðru leyti gátu linað
þjáningar manna. Aðbúðin á skipun-
um var yfirleitt þannig, að einstakl-
ings þægindi var útilokað. Tréskipin
voru mestu lekahrip. Ibúðirnar voru
kaldar og rakar, og þjáðust því sjó-
mennirnir stöðugt af gigt. Rottum-
ar voru ásælnir félagar, og svo var
skyrbjúgurinn sífellt á öðru leitinu
og hjó iðulega stór skörð í skips-
hafnirnar, eins og t. d. átti sér stað
á skipum Magellans. Sagnfræðing-
urinn Sir John Hawkins segir á ein-
um stað: „10.000 enskir sjómenn dóu
af þessum sjúkdómi þau 20 ár, sem
ég var til sjós.“
Það var skozkur læknir á 18. öld-
inni, dr. James Lind, sem á heiður-
inn af því að hafa unnið bug á skyr-
bjúgnum. Við fræðiiðkanir sínar datt
hann niður á gamla uppfyndingu eða
tilraun, sem Sir Richard Hawkins
hafði gert árið 1593, sem í því var
fólgin að blanda ávaxtasafa í fæði
sjómannanna. Dr. Lind hefur að lík-
indum sannprófað þetta ráð við skyr-
bjúgnum, og síðan skrifað um það
opinberlega. Arangurinn varð sá, að
um 200 árum eftir að Sir Hawkins
hafði fundið lausn vandamálsins, eða
nákvæmlega til tekið, árið 1795, var
gefin út tilskipun til brezka flotans,
að hverjum skipverja skyldi reglu-
lega gefinn skammtur af sítrónusafa.
30 SJÓMANNADAGSBLAÐIÐ