Eimreiðin - 01.04.1952, Síða 24

96
FYRIR 200 ÁRUM . . .
EIMREIÐIN
fram og aftur, eftir forskriftum rökfræðinnar, um hin fáránleg-
ustu úrlausnarefni, sem gengu oft miklu lengra inn á svið for-
dæðuskapar og óguðlegs orðbragðs, svo sem eins og þetta: Hvers
vegna var Kristur guðssonur, en ekki guðsdóttir? Eða: Neytir
mús, sem nagar vígða oblátu, líkama drottins eða ekki? Nú tóku
menn að beita sér að lausn hagnýtari vandamála. Menn beizluðu
hið allt of ólma ímyndunarafl og leyfðu heilbrigðri skynsemi að
njóta sín betur.
Frá og með 17. öld eru orðin straumhvörf í þessum efnum.
Einkenni þeirrar aldar á bókmenntasviðinu eru m. a. umbótaáhugi
og þekkingarþorsti, djörf sjónarmið og efunarsemi, sem heyir
baráttu við hin gömlu, rígskorðuðu fræðakerfi. Og með 18. öld-
inni lýkur þeirri baráttu með fullum sigri skynsemis- og upp-
fræðingarstefnunnar.
Það var Frans Bacon, sem fyrstur endurbætti verulega fræða-
kerfi gömlu skólaspekinganna og lagði grundvöllinn að raunsýnni
flokkun vísindanna í riti sínu Novum organum, sem er nokkurs-
konar alfræði, þó að ýmsar greinar þekkingarinnar séu þar ekki
með, og kom hún út 1627.
Eftir það færist nýtt líf í fræðaritun, og hver handbókin af ann-
arri er gefin út í hinum ýmsu löndum, og þær eru ekki lengur
samdar á latínu, heldur hinum lifandi þjóðtungum. Fyrst um sinn
er þó ekki um alfræðibækur að ræða, heldur taka þær til ákveð-
inna fræðagreina og eru misjafnlega yfirgripsmiklar. Svo er um
mikið rit, sem maður að nafni Moreri samdi og lét prenta í Lyon
árið 1674. Nefndist það „Orðabók yfir mannkynssöguna" og tekur
aðeins til sögu, ættfræði og ævisagna. En hún virtist koma í góðar
þarfir, því að tuttugu útgáfur voru prentaðar af henni, sú síðasta
í París 1759. Franski fræðimaðurinn Pierre Bayle gaf út sams-
konar orðabók — prentuð í Rotterdam 1697 — og þó sýnu merki-
legri, því að ýmsar af hinum skarplegu athugunum höfundarins
og umsögnum um menn og málefni, virðast boða sigur hinnar
frjálsu hugsunar og skynsemdargagnrýni, eins og hún kemur
nokkru síðar fram með svo áhrifaríkum hætti í ritum frönsku al-
fræðihöfundanna, Diderot, Rousseau, Voltaire o. fl.
Aukna og endurbætta útgáfu þessarar orðabókar eftir Bayle
annaðist franskur maður að nafni Chantepie, í Rotterdam 1750
—56, og landi hans, Prosper Marchand, gaf hana út í 3. sinn 1
Haag 1758.
Meðan þessu fór fram, höfðu Þjóðverjar ekki látið sitt eftir
liggja. Þeir voru þá þegar komnir í tölu mestu vísindaþjóða heims-