Ægir - 01.09.1982, Page 20

Páll Bergþórsson:
um
1. í þessari hugleiðingu
langar mig að rekja
nokkur atriði í þróun
veðurspánna þann tíma
sem ég hef haft tækifæri
að fylgjast nokkuð með
henni. Ekki verður þetta
neitt tæmandi yfirlit, og
helst mun ég dvelja við
þá þætti sem ég hef haft
persónuleg kynni af.
2. Á stríðsárunum
voru allar fréttir af veðri bannvara í útvarpi og
blöðum. Þær voru sem sagt hernaðarleyndarmál.
En þegar hulunni var svipt burt, kom í ljós, að
ýmislegt merkilegt hafði gerst á þessum árum í
veðurfræðinni. Menn lögðu mikið kapp á að nota
sér hagstætt veður í styrjöldinni, ekki síst í loft-
hernaði, og sá stríðsaðilinn sem meira vissi um
væntanleg veðrabrigði, gat iðulega komið bragði á
andstæðinginn. Dæmi um þetta var tímasetning
innrásar vesturveldanna á meginland Evrópu.
2.1 Bæði á meginlöndum og höfum höfðu menn
komið sér upp á stríðsárunum tiltölulega góðu
kerfi háloftaathugana. Tvisvar á dag eða oftar var
á hverri stöð og hverju veðurskipi sendur loftbelg-
ur upp í 10-12 kílómetra hæð og þaðan útvarpað
jafnóðum upplýsingum um loftþrýsting, hita, raka
og vind. í fyrsta skipti í sögunni fengust nú all-
áreiðanleg kort yfir loftstraumana í svo að segja
öllum hæðum gufuhvolfsins og um mikinn hluta
norðurhvels. Þetta kom að beinum notum fyrir
flugmenn, en var lika mjög mikilvægt fyrir al-
mennar veðurspár, eins og nú verður drepið á.
2.2 Fyrir striðsbyrjun hafði athygli veðurfræð-
inga beinst mjög að háloftavindum, einkum uppi
Fáein orð
tölvuspár
frá'
í miðju gufuhvolfinu. Þeir eru oft ákaflega ,
brugðnir vindum niður við yfirborð jarðar, en P
veldur mishitun á jörðinni. Bæði á norður- -
suðurhveli eru vestanvindar ríkjandi í 5-15 ki
metra hæð. Langsterkastir eru þeir um Þaö.
milli 40. og 60. breiddargráðu. Þar liðast hlU^
breiði vestanstrengur í feiknastórum sveigun1
bylgjum, sem breytast þó fremur hægt frá deg1
dags. En með þessum straumi berast lægða.svelP
sem eru miklu minni um sig, en ráða þó mestu ^
daglegar breytingar á veðrinu. Það var því grU .j
vallaratriði að spá um hegðun löngu bylgnanna’
þess að einnig væri hægt að spá hreyfingu nl
umfangsminni lægða. Sá veðurfræðingur s
hafði mest rannsakað þessar langbylgju1" ha
anna var Svíinn Carl-Gustaf Rossby. Árið
hafði hann birt fræga grein þar sem hann
helstu lögmál loftstraumanna saman í tiltölu ^
einfalda reglu, sem hann taldi að mundi gilda1 ^
það bil miðju gufuhvolfinu, þar sem þrýstingnr
500 millíbör. Við getum kallað þetta hringiðnre§
500 millíbara flatarins. Með henni taldi hann ^
geta spáð allvel um hreyfingar hinna löngu by g ’
hvort þær berast svo að segja með heildarstrau
um á sínu svæði eða jafnvel á móti honum-
verðum árangri mátti ná í þessum spám með e
bundinni kortagerð, en æskilegast var þó að n^j
til þess hraðvirka reiknivél, sem enn var
komin til sögunnar. Á stríðsárunum var R° .
mjög áhrifamikill um þróun veðurfræðinnU •
Bandaríkjunum, og vafalaust má að talsverðu e
þakka honum, hvað háloftaathuganir tóku ör
framförum á þessum tíma. En það er gömul sa
að peningar eru ekki sparaðir í stríði, ef 111
telja, að með þeim fjárveitingum aukist signr 1
2.3. Upp úr stríðslokum var svo gerð uPP^1^
ing, sem veðurfræðinga hafði lengi dreymt ^
Fyrstu tölvurnar voru smíðaðar, klunnalegar ^
seinvirkar í fyrstu, en síðar undrasmáar °^jvU
kastamiklar. Fyrstu spátilraunirnar með
voru gerðar í Bandaríkjunum. Reglulegt sPa.vaU
var fyrst gert 1950. Til þess var notuð to ^
ENIAC, sem var í eign bandaríska ^ers*/^|Ua-
notuð við útreikninga á brautum fallbyssu ^
Að spánni stóðu þrír snillingar, J.G. Charney> ^
Fjörtoft frá Noregi og J. von Neumann. ^eiroulb
uðu á því léttasta, að spá loftstraumum í * .jj“
fletinum. (l.mynd). En ekki var þessi ,,ra ^
hraðvirkari en svo, að það tók 24 klukkustun
468 — ÆGIR