Tímarit lögfræðinga - 01.04.1988, Síða 8

ingar færu ( mál vegna ætlaðra læknamistaka. Sífellt umfangsmeiri og flókn-
ari löggjöf, brestur á heildaryfirsýn, vaxandi notkun opinna eða teygjanlegra
heimildarákvæða og framsal valds frá Alþingi til stjórnvalda, allt hefur þetta
í auknum mæli kallað á atbeina dómstóla til að skera úr vafaatriðum um rétt-
indi og skyldur borgaranna og samtaka þeirra. Á sviði refsimála eru komnar
til skjalanna nýjar brotategundir, er taka mikinn tíma hjá Hæstarétti sem og
öðrum dómstólum. Með skipulegum undirbúningi, góðri yfirsýn yfir réttarsviðið
og vönduðum vinnubrögðum við lagasmíð og lagasetningu mætti spara mörg
dómsmálin, sbr. fyrri ábendingar hér í tímaritinu (forystugrein I 3. hefti 1985).
Um önnur verkefni Hæstaréttar en dómsstörf hefur sá, er þetta ritar, ýmis-
legt að segja. Yfirleitt er bæði óheppilegt og óeðlilegt, að Hæstarétti skuli
ætlað að hafa afskipti af málefnum framkvæmdarvalds með því að skipa
menn i nefndir, ráð og stjórnir fyrirtækja. í þessu efni er þó vísast við lög-
gjafann að sakast, en ekki Hæstarétt. Auk þess sem slík störf samrýmast
tæplega stöðu Hæstaréttar og hlutverki, sbr. 61. gr. stjórnarskrárinnar, virð-
ist vera um einhvers konar flótta að ræða hjá þeim, sem ættu að axla þessa
ábyrgð samkvæmt öllum lögmálum stjórnkerfisins. Sömuleiðis er óæskilegt
að mfnum dómi, að hæstaréttardómarar vinni að samningu lagafrumvarpa.
Þótt þeir kunni að vera fullkomlega frjálsir í túlkun sinni á slíkum lögum,
getur sú túlkun skapað óþarfa tortryggni I garð Hæstaréttar.
Þvi er stundum haldið fram, að vinnubrögð og þar með eðli Hæstaréttar
hafi breyst í seinni tíð, einkum þannig að rétturinn gegni í vaxandi mæli
pólitlsku túlkunarhlutverki, svipað og hæstiréttur Bandaríkjanna, og seilist
inn á verksvið löggjafar- og framkvæmdarvalds. Við þetta er ýmislegt að at-
huga, sérstaklega þá tilgátu, að um einhverja breytingu sé að ræða í þessu
efni. Samkvæmt stjórnarskrá lýðveldisins frá 1944 (60. gr.) hafa dómstólar
úrskurðarvald um embættistakmörk yfirvalda, og samkvæmt dómvenjuhelgaðri
grundvallarreglu íslensks réttar eiga dómstólar úrlausn þess, hvort almenn
lög séu sett með stjórnskipulegum hætti og efnislega samþýðanleg stjórnar-
skránni, I heild eða að hluta. Dómstólum er enn fremur ætlað að fjalla um
formlegan afrakstur hins pólitlska starfs, löggjöf og almenn stjórnsýslufyrir-
mæli. Þeir komast því ekki hjá því að „endurmeta“ hið pólitíska starf, þegar
ágreiningur verður um beitingu þessara reglna. Löggjafinn hefur það hins
vegar I hendi sér að setja reglur um dómaskipan, starfsemi dómstóla og skil-
yrði fyrir veitingu dómaraembætta, og framkvæmdarvaldið velur dómara og
ákveður kjör þeirra. Þessu til viðbótar má benda á þá kenningu sumra réttar-
heimspekinga, að lagatexti sé einungis efniviður, sem þá fyrst megi kalla
réttarreglur, þegar dómstólar hafa skýrt textann og lagt hann til grundvallar
úrlausnum slnum. Dómstólar séu þannig hinn raunverulegi löggjafi.
Þvl er ekki að leyna, að engir tveir dómarar eru steyptir í sama mót. Um
þetta vitna margar erlendar rannsóknir. Munur á lífsviðhorfum og stéttaskipt-
ing hefur þó mun minni áhrif hér á landi en víðast hvar annars staðar. Raunar
má gera ráð fyrir, að íslenskir dómarar séu t.d. mismunandi refsiglaðir, eins
og það er kallað, eða hafi mismunandi ríka tilhneigingu til að skýra lög bók-
staflega eða frjálslega.
Sú skoðun hefur einnig heyrst, að Hæstiréttur hafi tilhneigingu til að draga
taum ríkisins I dómum slnum og þrengja vernd mannréttinda að sama skapi.
2