Tímarit lögfræðinga - 01.06.1996, Blaðsíða 14

og byggingarmál, vernd menningarverðmæta, mengunarvarnir, náttúruvernd
og varðveisla og nýting náttúruauðlinda.27 Eru það, síðastnefndu atriðin tvö,
sem hér verða öðru fremur til skoðunar. Þó eru mörk þarna á milli óljós og raun-
verulega um margþætta skörun að ræða. Má í því sambandi benda á að einn
þriggja meginþátta eða markmiða náttúruvemdar lýtur einmitt að skynsamlegri
nýtingu og varðveislu náttúruauðlinda í víðtækri merkingu. Hinir meginþættir
náttúruverndar snúa annars vegar að svokallaðri menningarlegri náttúruvernd,
þ.e. varðveislu náttúmnnar í sem upprunalegastri mynd. Hins vegar er um
svokallaða félagslega náttúruvernd að ræða, sem öðru fremur er fjallað um á
sviði almannaréttar og kemur því ekki til frekari skoðunar hér.28
4.2 Vatnsréttindi
Með vatnsréttindum er hér átt við slík réttindi í víðtækum skilningi, þannig
að þar falla undir allar þekktar og raunhæfar nýtingarheimildir, þ.á m. nýting
grunnvatns, straumvatns og stöðuvatna, nýting jarðhita, svo og orkunýtingar-
réttur, bæði fallvatna og jarðhita. Heimildir fasteignareiganda ná í megin-
atriðum til allra framangreindra nýtingarþátta. Því er á hinn bóginn þannig
farið, að meðferð fasteignareiganda á vatnsréttindum sínum hefur frá fyrstu tíð
sætt fjölþættum takmörkunum. Helgast það öðm fremur af hagsmunum þeirra
aðila annarra, sem sama vatn nýta með einum eða öðrum hætti. Þær fjölþættu
og margbreytilegu grenndarreglur, sem byggt er á við nýtingu vatnsréttinda,
sbr. nú ákvæði vatnalaga nr. 15/1923, falla auðvitað að meira eða minna leyti
saman við það réttarsvið, sem umhverfisrétturinn nær til, enda náinn skyldleiki
og tengsl milli þessara tveggja sviða. Þetta hefur verið orðað svo, að á meðan
nábýlisrétturinn sé staðbundinn umhverfisréttur sé umhverfisrétturinn alheims
nábýlisréttur.29 Þannig má halda því fram, að einhver elsta umhverfisréttarregla
íslensks og raunar norræns réttar sé hin forna regla 56. kapítula Landsleigu-
bálks Jónsbókar: „að öll vötn skitli renna sem aðfornu hafi runnið“, en hana er
nú að finna í 1. mgr. 7. gr. vatnalaga.
27 í frumvarpi að lögum um umhverfismál, sem lagt var fram á þingi veturinn 1988-89 segir
einmitt í athugasemdum, að einn af hornsteinum umhverfisverndar sé skipuleg nýting náttúru-
auðlinda, sem miðast við langtímahagsmuni þjóðarinnar, sbr. Alþt. 1988-89 A, bls. 2797.
Ennfremur má benda á 2. gr. frumvarps til laga um lögfestingu nokkurra meginreglna
umhverfisréttar o.fl., þar sem það er skilgreint sem eitt af markmiðum umhverfisverndar að
stöðva eða draga úr ofnýtingu á náttúruauðlindum, sbr. Alþt. 1993-94 A, bls. 5045.
28 Sjá Gunnar G. Schram, sama rit, bls. 149-150.
Um álitaefnið almennt sjá t.d. Gunnar G. Schram, sama rit, bls. 1-13, Pál Sigurðsson,
„Nokkrir þættir íslenskrar umhverfislöggjafar". Lagaþœttir 1, Rvk 1993, bls. 226-227 og W.
E. von Eyben, Milj0rettens grundbog, Kaupmannahöfn 1989, bls. 21-24.
29 Sjá nánar um þetta W. E. von Eyben: „Miljpret". Teinaer uden variation, Kaupmannahöfn
1992, bls. 94 og áfram. Sjá ennfremur grein sama höfundar: „Forholdet mellem klassisk jura
og modem milj0ret“. Úlfljótur, 3.-4. tölublað 1985, bls. 189 og áfram.
90