Tímarit lögfræðinga - 01.06.1996, Blaðsíða 16

í fimmta lagi er um að ræða þær takmarkanir, sem leitt geta af skyldu manna
til aðildar að vatnafélögum, samkvæmt XI. kafla vatnalaga, sem starfa að gerð
vatnsveitna, áveitna, orkuvera, vatnsmiðlunar, varna gegn ágangi vatns, land-
þurrkunar og holræsagerð.
I sjötta og síðasta lagi koma til sögunnar skorður þær, sem settar eru við því
að tiltekin vatnsréttindi séu aðskilin og framseld frá viðkomandi fasteign fyrir
fullt og allt. Á þetta við um rétt fasteignar til vatnsnota til heimilisþarfa, bús-
þarfa og jarðræktar, svo og fortakslaust um jarðhitaréttindi.33 Að auki má geta
þess, að í fyrrnefndu frumvarpi til laga um vernd nytjavatns, er gert ráð fyrir
því, að fasteignareiganda sé óheimilt að skilja svokölluð nytjavatnsréttindi frá
viðkomandi fasteign að fullu og öllu, sbr. 12. gr. nefnds frumvarps.34 Sambæri-
legar skorður eru raunar settar við framsali flestra þeirra náttúruauðlinda
annarra sem hér eru til skoðunar, en það er á hinn bóginn áhorfsmál hvort slíkt
framsalsbann verður yfirleitt tilgreint sem umhverfisréttarleg takmörkun, enda
slíkar takmarkanir öðru fremur verið skýrðar á grundvelli landbúnaðarsjónar-
miða.35 Til samræmis við efnisafmörkun hér að framan, munu slíkar skorður
því ekki sæta sérstakri umfjöllun í yfirferð yfir aðrar náttúruauðlindir hér á eftir.
4.3 Hagnýtingarréttur jarðefna
Þó á því hafi verið byggt hér á landi að hagnýting jarðefna sem fínnast á og
undir fasteign, tilheyri alfarið eiganda hennar, þá sætir nýting slíkra réttinda,
verulegum skorðum í löggjöf, m.a. vegna umhverfisréttarlegra sjónarmiða.
Hér koma fyrst til skoðunar námulögin nr. 24/1973, en í þeim eru m.a. settar
þær skorður að meiriháttar jarðefnanýting, svo sem vinnsla málma o.fl. er háð
leyfi ráðherra, að nánar uppfylltum skilyrðum, sbr. 4. gr., námueigandi er háður
sérstöku eftirlitsvaldi stjórnvalda við leit og vinnslu jarðefna, sbr. 5. gr. og
33 Sjá 15. gr. vatnalaga og 16. gr. orkulaga.
34 Er nytjavatn skilgreint sem vatn til drykkjar, til almenns heimilishalds, til búsþarfa, til
matvælaiðnaðar og annarrar iðnaðarstarfsemi, sbr. Alþt. 1993-94 A, bls. 3697. Eru hér ótvírætt
fyrirhugaðar frekari takmarkanir miðað við eldra réttarástand. Samkvæmt nefndu frumvarpi
virðist auk þess gert ráð fyrir því að ákvæði vatnalaga taki ekki til grunnvatns og séu heimildir
löggjafans til að setja fasteignareiganda takmarkanir við slíkri nýtingu rúmar. f þessu sambandi
verður hins vegar að líta til þess, sem sagði hér fyrr, þ.e. kenninga þess efnis að réttur til grunn-
vatns teljist ótvírætt þáttur í eignarrétti fasteignareigandans, sem varinn sé af 72. gr. stjórnar-
skrárinnar. Þó svo endanleg afstaða verði ekki tekin til þess hér, er ekki talið útilokað að einstök
ákvæði í nefndu frumvarpi kunni að varða við nefnda stjómarskrárgrein.
Sjá ennfremur Þorgeir Örlygsson, sama rit, bls. 581-586 og Ólaf Lárusson, Skrifaðir kaflar
úr hlutarétti, Vatnsrjettur.
35 Spomað hefur verið við því í íslenskri löggjöf að hlunnindi séu skilin frájörðum og ráðstafað
til annarra, þá oft í formi ítaka. Þegar með 4. gr. tilskipunar um veiði á íslandi frá 20. júní 1849
var bannað að skilja að landareign og veiðirétt. í löggjöf finnast nú fjölþættar skorður þessa
efnis, auk þess sem minna má á lög nr. 113/1952 um lausn ítaka af jörðum. Til fróðleiks sjá Hrd.
1996 29. febrúar í málinu nr. 92/1995, þar sem tekist var á um lausn beitarítaks af jörðu.
92