Tímarit lögfræðinga - 01.05.1999, Blaðsíða 54

Þetta þarfnast skýringar. Gera verður strangan greinarmun á tvenns konar
atvinnuréttindum. Önnur tegundin er til dæmis einkaréttur bónda yfir jörð sinni
og þeim verðmætum, sem hann framleiðir á henni. Hann má sjálfur nýta jörðina
að vild (innan marka laganna, til dæmis má hann ekki rækta á henni eiturlyf) og
banna öðrum nýtingu hennar í atvinnuskyni. Réttur bóndans styðst við nátt-
úrlegan skort á landi. Hefði hann ekki þennan einkarétt, heldur væri landið ógirt
og öllum opið, myndu menn ofnýta það. Það, sem allir eiga, hirðir enginn um,
eins og Aristóteles benti á. Þessi tegund atvinnuréttinda er þess vegna ekki síður
hagkvæm fyrir heildina en fyrir sjálfa handhafana. Hin tegund atvinnuréttinda
er til dæmis sérleyfi til að aka leigubílum, sem enn tíðkast á íslandi, eða inn-
flutningsleyfi fyrir bílum, eins og gerðist á haftaárunum. Slík sérleyfi styðjast
ekki við náttúrlegan skort. Þau eru oftast óþörf til að tryggja hagkvæmni í
atvinnulífinu, því að lögmál framboðs og eftirspurnar ætti að geta gert það: Á
frjálsum markaði myndu eins margir menn leggja fyrir sig leigubílaakstur og
eftirspurn væri eftir og eins mörg fyrirtæki flytja inn bíla og þrifist gætu á mark-
aðnum. Þessi tegund atvinnuréttinda er því hagkvæm fyrir handhafana, en
óhagkvæm fyrir heildina. Er þá komið að kjarna málsins. Veiðiheimildir á
Islandsmiðum eru sambærilegar við réttindi bænda yfir jörðum sínum: Með
þeim eru mynduð einkaafnotaréttindi af knöppum gæðum náttúrunnar, eins og
nauðsynlegt er, til þess að nýting gæðanna verði skapleg. Veiðileyfin eru hins
vegar sambærileg við sérleyfi leigubflstjóra, sem virðast takmarka óeðlilega
framboð þjónustu á markaðnum. Þau voru auk þess ekki framseljanleg eins og
veiðiheimildirnar, svo að kerfið var harðlokað. Hæstiréttur virðist því hafa haft
lög að mæla um það, að reglan um veiðileyfi stangaðist á við jafnræðisreglu og
atvinnufrelsisákvæði stjómarskrárinnar.
11.
Dómur Hæstaréttar í veiðileyfamálinu vekur til umhugsunar um merkilegt
heimspekilegt úrlausnarefni. Hvenær er réttlátt að gera mun á mönnum og
hvenær ekki? Hvað telst eðlileg og hvað óeðlileg mismunun? Þegar kennari gefur
einum nemanda ágætiseinkunn og öðmm falleinkunn í samræmi við frammistöðu
þeirra á prófi, gerir hann mun á þeim, en flestum finnst það réttlátt og eðlilegt.
Maður, sem verslar við einn kaupmann frekar en annan, gerir mun á þeim, án þess
að það þyki óeðlilegt (þótt ólíkt kennaranum sé honum ekki skylt að hafa
efnislegar ástæður til þess að gera þennan mun). Hæstiréttur komst að þeirri
niðurstöðu, sem fyrr segir, að óeðlileg mismunun á milli borgaranna fælist í því
að binda veiðileyfi á Islandsmiðum við menn, sem ættu skip. Sá munur á
mönnum, að sumir hefði skip til umráða og aðrir ekki, ætti ekki að ráða úrslitum
um það, hvort þeir fengju að veiða á íslandsmiðum eða ekki. En í hinum miklu
og hörðu umræðum, sem urðu um þennan dóm í árslok 1998, veittu fæstir því
athygli, að þessu var ólíkt farið unt veiðiheimildirnar. Úthlutun þeirra miðaðist
ekki við það, hvort menn hefði haft skip til umráða á tilteknu tímabili eða ekki,
heldur hitt, hversu hátt hlutfall af heildarafla þeir höfðu veitt á því tímabili. Hún
48