Tímarit lögfræðinga - 01.05.1999, Blaðsíða 56

12.
Megingallinn á kvótakerfinu er einmitt sú óvissa, sem enn er um eðli veiði-
heimildanna. Eftir að Hæstiréttur felldi í árslok 1998 dóm sinn í veiðileyfa-
málinu og áður en menn höfðu gert sér fulla grein fyrir, hvað í honum fælist,
féllu hlutabréf í útgerðarfyrirtækjum talsvert í verði. Þetta sýndi, hversu við-
kvæmt íslenskt atvinnulíf er fyrir breytingum á starfsskilyrðum í sjávarútvegi.
Kæmist Hæstiréttur síðar meir að þeirri niðurstöðu, sem ég tel tvímælalaust
ranga jafnt frá siðferðilegu og lagalegu sjónarmiði, að núverandi handhafar
veiðiheimilda yrðu að láta þær af hendi við ríkið, þar sem borgurunum hefði
verið mismunað óeðlilega við upphaflega úthlutun þeirra, myndi íslenska hag-
kerfið hrynja. Islendingar ættu að hafa lært það af sögu sinni, hversu illa fer,
þegar sorfið er að sjávarútvegi. Með Píningsdómi og öðrum ráðstöfunum í lok
fimmtándu aldar komu stórbændur og sýslumenn á Alþingi í veg fyrir þétt-
býlismyndun við sjóinn og töfðu framþróun atvinnulífsins um nokkrar aldir.44
Einokunarverslunin danska var síðan, þegar að er gáð, eins konar innheimtu-
stofnun fyrir veiðigjald, þar sem verð á sjávarafurðum var sett miklu lægra en
markaðurinn var reiðubúinn til að greiða, en verð á landbúnaðarafurðum miklu
hærra. Rannsóknir sagnfræðinga sýna, að Islendingar, ekki síst gildir bændur og
sýslumenn, höfðu sjálfir nokkurt frumkvæði að einokunarversluninni, meðal
annars af þessari ástæðu.45 Ef starfsskilyrðum í sjávarútvegi verður nú breytt til
hins verra með því að taka veiðiheimildir af núverandi handhöfum þeirra, þá
eru Islendingar að gera að engu ávinning síðustu ára, þar sem hagvöxtur hefur
farið saman við stöðugleika.
Ymis fleiri atriði verður að hafa í huga, þegar rætt er um réttlæti og ranglæti
í sambandi við kvótakerfið íslenska. „Það er ekki réttlátur markaður, þar sem
lítill hópur manna einokar öll viðskipti", segir Þorsteinn Gylfason.46 En þótt
útgerðarfyrirtækjum hafi heldur fækkað, um leið og þau hafa stækkað, eins og
raunar var stefnt að, þar sem of margir voru að veiðum fyrir daga kvótakerfis-
ins, hefur eigendum þeirra fjölgað stórkostlega, þar sem mörg þeirra hafa gerst
almenningshlutafélög. Nú lætur nærri, að beinir hluthafar í útgerðarfyrirtækjum
séu um 15-20 þúsund talsins, og lífeyrissjóðir, sveitarfélög og aðrir aðilar, sem
eiga hlutabréf í mörgum stærstu útgerðarfyrirtækjunum, hafa vitaskuld innan
sinna vébanda tugi þúsunda landsmanna.47 Þetta er ekki „lítill hópur“. Þegar
44 Píningsdómur bannaði útlendingum vetursetu og íslendingum búðsetu. Samkvæmt honum var
landbúnaður eini lögleyfði atvinnuvegurinn, og reistar voru rammar skorður við því, að keppt yrði
við bændur um vinnuafl. Sbr. Björn Þorsteinsson: Enska öldin ísögu íslendinga. Mál og menning,
Reykjavík 1970, 254. bls.
45 Gísli Gunnarsson: Upp er boðið Isaland. Einokunarverslun og íslenskt samfélag 1602-1787.
Öm og Örlygur, Reykjavík 1987, sérstaklega töflur 3.2 og 10.3.
46 Þorsteinn Gylfason: „Fiskur, eignir og ranglæti" í Réttlœti og ranglœti, 129. bls.
47 Birgir Þór Runólfsson: „The Performance of the Icelandic Quota System“ (erindi á ráðstefnu
Sjávarútvegsráðuneytisins um „Individual Transferable Quotas in Theory and Practice1' 20. nóv-
ember 1998).
50