Ægir - 01.12.2000, Side 21

HJÁTRÚ
Sjómenn og hjátrúin
Hjátrú hefur lengi fylgt manninum og ekki hvað síst hefur
blessuð hjátrúin fylgt okkur íslendingum. Það má vel sjá í
þjóðsögunum og margar sagnir eru til um slík fyrirbæri
sem tengjast atvinnuháttum. Svo er reyndar enn og liggur
beinast við að benda á að mörgum er illa við að hefja verk-
efni á mánudegi. Sjómenn, sjómennska og hjátrú fylgjast
að í mörgum sögnum og var sjómannahjátrúin umfjöllun-
arefni Símonar Jóns Jóhannssonar, þjóðfræðings, í erindi
sem hann flutti fyrir skömmu á Sjóminjasafninu í Hafnar-
firði. Ægir fékk að glugga í samantekt Símonar og þar er
sannarlega margt forvitnilegt og kúnstugt að finna.
„Þegar fjalla skal um hjátrú," seg-
ir Sfmon Jón, „tel ég nauðsynlegt
að byrja á því að gera tilraun til að
skilgreina fyrirbærið, eða öllu
heldur að freista þess að nálgast
slíka skilgreiningu. Og eins og
um mörg viðlíka fyrirbæri eru
skilgreiningar óljósar og menn
ekki endilega á eitt sáttir í þeim
efnum. Eg hef yfirleitt kosið í
mínu grúski og skrifúm að nota
orðið þjóðtrú sem heildarheiti.
Hún er þá trú manna á tilveru
ýmissa vætta og dularfullra fyrir-
bæra sem brjóta í bága við ríkj-
andi trúarbrögð, svo stuðst sé við
orðalag orðabóka. Hugtakið hjá-
trú er þá aftur á móti fremur not-
að í þrengri merkingu sem hluti
af eða þáttur innan þjóðtrúar.
I hjátrú felast m.a. fyrirboðar,
góðsvitar og illsvitar og þær at-
hafnir sem menn hafa í frammi til
þess að reyna að hafa áhrif á gang
mála í daglegu lífi, koma í veg
fyrir ólán eða auka gæfu og gengi,
sjá fyrir óorðna atburðarás og tíma
o.s. frv.
Hinn hjátrúarfulli gerir ráð fyr-
ir að í tilverunni úi og grúi af
hættulegum öflum sem sífellt
beri að varast og vinna gegn en
þar séu einnig til staðar góð öfl
sem nýta megi sér til hjálpar og
framdráttar með ákveðnum
hætti.“
íslensk eða erlend
hjátrú
Símon telur að þegar fjallað er um
hjátrú geti verið afar erfitt að
greina á milli þess sem kalla
mætti íslenska hjátrú og erlenda.
Margskonar áður óþekktar hjátrú-
arhugmyndir hafi borist hingað í
seinni tíð og margt af því sem
menn almennt telja gamalgróna
íslenska hjátrú eigi sér hliðstæður
í þjóðtrú annarra þjóða. Oft á tíð-
um getur reynst flókið og raunar
ógjörningur að rekja slíkar trúar-
hugmyndir til uppruna síns eða
finna út af hvaða rótum þær eru
sprottnar.
„Hjátrú er í eðli sínu íhaldssöm
og leitast við að halda fastmótaðri
röð og reglu á tilverunni. Allt sem
brýtur í bága við það sem er vana-
legt eða „eðlilegt" kann ekki
góðri lukku að stýra. Meðan allt
er í föstum skorðum gengur vel
en fari eitthvað út af sporinu er
voðinn vís. Þess vegna er öll
„færsla" ef svo má segja af einni
braut á aðra eða frá einu „svæði“
til annars hættuleg út frá sjónar-
miðum hjátrúarinnar."
Hjátrúin enn til staðar
„Sjómenn hafa ætíð gert sér grein
fyrir því hversu háðir þeir eru
duttlungum náttúrunnar og borið
virðingu fyrir þeim öflum sem
henni stjórna. Þetta kemur fram í
viðhorfum þeirra og guðsótta en
ýtir jafnframt undir margs konar
hjátrú," segir Símon Jón.
„Það er skoðun margra að sjó-
menn séu upp til hópa trúaðir
þótt ekki láti þeir mikið á því
bera enda telja ýmsir þá með
kjaftforari og hrjúfari stéttum."
Símon segir að þrátt fyrir að
gamla sjómannahjátrúin sé á und-
anhaldi og yngri sjómenn geri að
henni grín þá lifi nú samt sem
áður ennþá ýmiss konar hjátrú
sem tengist sjómennsku og enn sé
víða haldið í gamlar venjur við
störf um borð í skipum. „Þetta hef
ég orðið var við af samtölum mín-
um við sjómenn en hjátrú til sjós
og meðal sjómanna nú til dags
hefúr reyndar ekki, eftir því sem
ég best veit, verið rannsökuð á
fræðlegan hátt nema að tillölulega
litlu marki. Slíkt gæti verið eink-
ar athyglisvert og í rauninni þarft
verk menningarlega séð.
Rauðhærðar konur
varasamar!
Þá er komið að ýmsum atriðum
sem tengjast beint sjómönnum og
hjátrúnni. I fyrstu skulum við
huga að þvf sem vert er að gæta
við upphaf sjóferðar.
„Þegar haldið er til skips er tal-
inn slæmur fyrirboði að mæta
konu á leiðinni og hið sama á við
um svarta ketti og líkbíla. Alverst
er þó að mæta rauðhærðum kon-
um en það getur þó verið bót í
máli sé konan vændiskona því
sumir hjátrúarfullir telja það boða
gott að mæta vændiskonu á götu,
sérstaklega snemma á morgnana
og að þeim komi þá til með að
ganga sértaklega vel þann daginn.
Vændiskonur eru aftur á móti illa
liðnar um borð í skipum eins og
reyndar allar aðrar konur og geta
m.a. hrundið af stað stormi.
Símon Jón Jóhanns-
son, þjóðfræðingur.
„Sjómenn hafa ætíð
gert sér grein fyrir því
hversu háðir þeir eru
duttlungum náttúr-
unnar og borið virð-
ingu fyrir þeim öflum
sem henni stjórna."
„Þegar haldió er til
skips er talinn sLæm-
ur fyrirboói aó mæta
konu á leióinni og
hió sama á vió um
svarta ketti og lík-
bíLa. ALverst er þó að
mæta rauóhæróum
konum..."