Fróðskaparrit - 01.01.2002, Page 80

78
ORÐ VIÐ FREMMANDUM ATSKOYTUM í FØROYSKUM ORÐABÓKUM
so mikið at heimamálinum, at tað ljóðfrøði-
liga (fonetiskt) og formfrøðiliga (morfolog-
iskt) kennist heima í málinum.
Summi orð hava verið hildin at vera
óheppin í málinum frá málrøktarligum
sjónarmiði, og tí hevur hevd verið at taka
sum minst av teimum við í orðabøkur. Ein
stórur partur av hesum orðum er tað, ið
henda grein skal snúgva seg um. Tað eru
orð við atskoytum (affiksum), ið eru av
ónorrønum uppruna. Orðini eru vanlig í
talumáli, og einstøk av hesum atskoytum
eru vorðin virkin í talumálinum, so at til ber
alsamt at nýta tey til nýggja orðagerð.
Ein hevur varhugan av, at sera ymist er,
hvussu hesi orð verða handfarin í føroysk-
um orðabókum av fyrstantíð. Stundum
verða tey sáldað frá og stundum viðfarin
sum arvorðini. Tískil verða nakrar orða-
bøkur kannaðar fyri, hvussu stórt tal av hes-
um orðum tær loyva. Fyrst skal verða sagt
eitt sindur um málrøkt, og síðan eitt sindur
um atskoyti og um málsøguna, ið er knýtt at
hesum orðbragdi.
Ymisk sløg av málreinsing
Málreinsing (purisma) er ein partur av mál-
røktini, og hon hevur havt stóran týdning
viðvíkjandi orðaúrvali til føroyskar orða-
bøkur. Kanadiski málgranskarin George
Thomas vísir í ástøðiliga verki sínum
Linguisticpurism (1991) á, hvussu purisma
kann virka ymisliga í málsskipanini, og tað
kann lýsa orsøkina til, at orð við fremmand-
um atskoytum vanliga verða lúkað burtur í
góðum skrivligum stíli og í orðabókum.
Sambært George Thomas ber til at býta
purismu ella málreinsing í 6 bólkar:
1. Fonologisk purisma. T.e. tað at byrgja
upp fyri fremmandum Ijóðum og ljóð-
sambondum.
2. Morfologisk purisma. T.e. tað at royna
at sleppa undan fremmandum atskoyt-
um og fremmandari bending.
3. Syntaktisk purisina. T.e. tað at royna at
sleppa undan fremmandum orðalag.
4. Leksikalsk purisma. T.e. at royna at
sleppa undan fremmandum orðum, og í
staðin gera orð á heimligum botni.
5. Semantisk purisma. T.e. at royna at
sleppa undan beinleiðis tøkutýðingum
ella neyðtýðingum.
6. Ortografisk purisma. T.e. ikki at nýta
fremmand tekn, men í staðin fáa orðið at
hóska til ljóðmyndina hjá heimamálin-
um.
Seta vit orð við fremmandum atskoytum
inn í hesa skipan, kunnu tey fyrst og fremst
skipast undir leksikalska purismu (4), men
síðan, tá ið atskoytini eru vorðin virkin,
undir motfologiska purismu (2). Harum-
framt koma hesi orð eisini undir fonolog-
iska purismu (1), tí herðingin, ið er eitt
fonologiskt fyribrigdi, á hesum orðum er
ónorrøn. Herðingin er nærum altíð á øðrum
stavilsi og ikki fyrsta, og er tískil ólík herð-
ingini á arvorðunum.
Hvat eru atskoyti?
Atskoyti er orðpartur, ið knýtir seg at høv-
uðsorðpartinuin. Atskoyti kunnu lættliga
nýtast uttan fyrilit til orðagerð í mæltum
máli, og hetta verður gjørt uttan at hugsað
verður um, um atskoytið er av fremmand-
um ella heimligum uppruna, tí atskoyti
hátta sær í málinum nærum eins og leys