Fréttablaðið - 21.05.2010, Blaðsíða 37

krana fyrir fólk og hins vegar í steypt trog fyrir
nautgripina. En er ekki hætta á að gengið sé
nærri grunnvatnsbirgðum?
„Sú tækni sem við notumst við í verkefninu
er hönnuð sérstaklega til að koma í veg fyrir
slíkt. Sólarpumpur og sellur eru samstilltar
þannig að aðeins er dælt því magni af vatni
sem jarðfræðiráðgjafi okkar hefur áætlað
að hver borhola þoli. Þannig er tryggt að
þessi vatnsból séu sjálfbær til langs tíma en
þorni ekki upp. Oft eru heimamenn ósáttir
við þetta og vilja fá meira vatn í einu til að
brynna gripum. Þeir finna þó út úr þessu og
skipuleggja sín mál í samræmi við vatnsmagn
á hverjum stað,“ segir Davíð.
Vatn er líf
Heimamenn bera ábyrgð á viðhaldi og
umsjón og hafa fengið tilsögn um hlutverk
sitt – hvernig er þeirri fræðslu háttað og hvað
er kennt?
„Þjálfunin sem veitt er í verkefninu miðast
við að heimamenn geti tekið við stjórnun
og viðhaldi vatnsbólanna. Namibíumenn
hafa á stefnuskrá sinni samráðsstjórn um
vatn í sveitahéruðum, þannig að samfélögin
þurfa að vera í stakk búin þegar til kemur.
Vatnsnefndir fá þjálfun í t.d. heilbrigðis- og
hreinlætismálum, umgengni um vatnsból
og frágangi, fjármálum og samvinnu.
Umsjónarmenn hljóta að auki tæknilega
þjálfun í minniháttar viðgerðum og greiningu
á bilunum, en mikilvægt er að samfélögin
geti sjálf séð um minniháttar viðgerðir og séu
ekki háð utanaðkomandi aðilum hvað það
varðar. Ætlast er til að gjald sé innheimt fyrir
vatnsnotkun og þeir peningar sem safnast
renni til viðhalds vantsbólsins.”
Sagt er að Ovahimbar þvoi sér aldrei, að
minnsta kosti ekki upp úr vatni, hvernig
nýta þeir vatnið og hverju breytir það fyrir
samfélögin að geta gengið að ómenguðu
vatni?
„Hér er gjarnan talað um að vatn sé líf. Án
vatns er ekki byggilegt hér á stórum svæðum.
Lífsviðurværi fólks hér er búpeningur og því
leggja Himbarnir eðlilega mikið upp úr því
að vatn sé til staðar til að brynna dýrunum.
En vatn tengist auðvitað ótal þáttum í
samfélögum, heilbrigðismál og hreinlætismál
má færa til betri vegar með hreinu vatni,
tækifæri til menntunar aukast og staða kvenna
breytist mikið með aðgengi að hreinu vatni í
nágrenni heimilisins.”
Ráðuneyti vatnsmála tekur við
verkefninu
Þegar verkefnið hófst var ákveðið að reisa
33 vatnsból fyrir Ovahimba og þegar hafa
verið tekin í notkun 26 vatnsból. Vinna
við síðustu vatnsbólin sjö er hafin og þau
verða komin i gagnið í haust áður en
Þróunarsamvinnustofnun kveður Namibíu
fyrir fullt og allt. En hvernig verður eftirliti
og stuðningi háttað eftir að Íslendingar eru
farnir?
„ÞSSÍ er í samstarfi við ráðuneyti vatnsmála
hér í Namibíu og það mun taka alfarið við
verkefninu þegar starfi okkar lýkur. Það
vinnur beint með samfélögunum á svæðinu
og við höfum lagt áherslu á að starfsmenn
þess hafi fengið þá þjálfun sem nauðsynlegt
er, m.a. í sólartækni. Í lok ársins mun svo fara
fram heildrænt mat á verkefninu og þar munu
vafalítið koma fram hlutir sem mikilvægt
verur að draga lærdóm af,” segir Davíð.
Ovahimbar hafa oft orðið fyrir miklum
búsifjum vegna langvarandi þurrka og fyrir
hefur komið að búpeningur hafi drepist í
stórum stíl. Síðustu tvö árin hefur hins vegar
rignt mikið í febrúar og mars en í ár hefur
minna rignt. Engu að síður er jörðin víða
iðagræn þar sem við ökum vegaslóða á leiðinni
til Okamanga í fylgd kunnugra sem þó villast
af leið í tvígang, enda hverfur slóðinn oft
í landslagið. Inni á milli grænna engja er
ekið yfir gróðursnauða mela og hvarvetna er
lágvaxinn kyrkingslegur trjágróður, hvorki
þéttur né gisinn, og tilsýndar eru gróðurvaxin
bogadregin fell sem eru í raun hvorki fjöll né
hólar. Ég spyr Davíð að því í bílnum hversu
mörg heimili nýti hvert vatnsból.
„Það er nú oft nokkuð snúið að henda
reiður á það þar sem erfitt er að fá Himbana
til að nefna ákveðnar tölur í þessu samhengi,
aukinheldur sem fólk flytur sig á milli
svæða til að stjórna beitarálagi. Við teljum
að hvert vatnsból þjóni að meðaltali um
15 stórfjölskyldum, sem gætu þá verið í
kringum 150 manns. Á nokkrum stöðum eru
vatnsbólin við skóla, þar sem nemendur eru í
kringum 100.“
Vatnsmálin á könnu kvenna
Vatnsbólið í Okamanga er spánýtt, tekið í
notkun fyrir fáeinum dögum, og það ríkir
því talsverð spenna að sjá hvernig til hefur
tekist og hvort heimamenn séu komnir með
nýtt ferskt vatn í grenndinni. Eftir rúmlega
klukkutíma akstur komum við að býli í
nágrenni vatnsbólsins. Þetta er dæmigert
býli Ovahimba, innan girðingar eru nokkur
hringlaga hús úr leir, svefnskálar, vinnustofur
og eldhús svo eitthvað sé nefnt og hólf fyrir
verðmætasta búpeninginn. Innan girðingar er
líka „eldur forfeðranna“ en tilbeiðsla áanna er
eitt sterkasta einkennið í menningu Ovahimba.
Á þessu býli eru nokkur smáhýsanna með
lituðum ábreiðum og tvö stór tré vaxa upp
úr hrjóstrugri jörðinni. Stóru teppi hefur
verið vafið að hálfu utan um annað tréð inni
á miðju svæðinu og þar sitja karlmenn. Undir
hinu trénu sitja fleiri karlmenn og þar er
hundspott og unglingspiltur á asna en börnin
hlaupa um fáklædd. Konurnar koma síðan
ein af annarri út úr kofunum en vatnsmálin
eru á þeirra könnu, formaður vatnsnefndar
Okamanga og gjaldkeri eru konur. Þær vísa
okkur að vatnsbólinu.
„Það er virkilega ánægjulegt að sjá hvernig
til hefur tekist hér. Þrátt fyrir að stutt sé síðan
vatnsbólið var klárað er hér að fullu gengið frá
öllu af hálfu samfélagsins, búið að girða í kring
til að varna skemmdum á grunnvirkjum, og
tekið á móti okkur til að grennslast fyrir um
ferðir þessara ókunnugu manna. Allt eins og
það á að vera. Við höfum unnið náið með
ráðuneytinu við að bæta þjálfunarmál og laga
þau að aðstæðum Ovahimba, miðað við það
sem við sjáum hér virðist það starf hafa skilað
sér, segir Davíð.“
Í upphafi vatnsverkefnisins varð ljóst að
nýju vatnsbólin gætu haft umtalsverð áhrif
á nýtingu beitarlands. Jafnvel var talið að
hætta myndi skapast á ofbeit með tilheyrandi
gróðurskemmdum í kringum þau þar sem
vatn væri nú til staðar á nýjum stöðum árið um
kring. Því var ákveðið að styðja annað verkefni
sem tekur á stjórnun og nýtingu beitarlands
í kringum ný vatnsból á svæðinu og miðar
þannig að samþættri auðlindastjórnun. Frjálsu
félagasamtökin IRDNC (Integrated Rural
Development and Nature Conservation)
vinna verkefnið og markmiðið er að stuðla
að sjálfbærri nýtingu náttúruauðlinda til
hagsbóta fyrir samfélög.
Hvað verður um Ovahimba?
Ovahimbar falla vel að ranghugmyndunum
um hálfnöktu afrísku villimennina sem voru
hluti af lífseigum fordómum Vesturlandabúa.
En það er ekki annað hægt en að dást að þeim,
viljastyrk þeirra og stoltinu af menningu og
siðum ættbálksins. Þeir gera sér fulla grein fyrir
að annað fólk býr við meiri þægindi og allt aðra
lífshætti, en þeir kjósa fábreytileikann, hefðina
og glímuna við óblíða náttúruna. Og þeir
fara með friði, eiga enga óvini og vilja öllum
vel. Enginn veit hvenær frumbyggjasamfélag
Ovahimba líður undir lok en nú þegar
ferðamennska hefur rofið skörð í einangrun
þeirra og þúsundir „hvítingja“ ferðast um
Himbaslóðir á ári hverju gætu þessi endalok
verið tiltölulega skammt undan. Og þó.
Ovahimbar hafa staðið af sér ótrúlegustu
tilraunir til útrýmingar, bæði af völdum
manna og náttúrunnar. Þjóðverjar gerðu
í upphafi síðustu aldar tilraun til að
útrýma þeim og samfélag þeirra var hætt
komið í sjálfstæðisbaráttu Namibíu og í
borgarastyrjöldinni í Angóla. Þegar ógurlegir
þurrkar á níunda áratug síðustu aldar drápu
90% af búpeningi þeirra reiknuðu margir
með endalokum Ovahimba-samfélagsins. En
þeir risu upp aftur.
Og vonandi rísa þeir alltaf upp. Heimurinn
væri miklu fátækari án þeirra. -Gsal
ÞRÓUNARMÁL
- upplýsingarit Þróunarsamvinnustofnunar Íslands
Staða Ovahimiba kvenna breytist
mikið með aðgengi að hreinu vatni.
Sólarsellur knýja vatnsdælu sem gengið er
frá ofan í borholunni og þaðan fer vatnið í tíu
þúsund lítra vatnsgeymi sem hvílir á steyptum
undirstöðum.
7
Kanjokatunga Tjiumbua umsjónarmaður
vatnsbólsins í Etara með ungan son sinn á
bakinu.