19. júní - 19.06.1979, Side 20

réttur. Auk þess eru reglur, er varða
lagatengsl barna og foreldra og um
börn almennt, að finna í öðrum
greinum lögfræðinnar, svo sem
persónurétti og erfðarétti.
fslenzk barnalöggjöf, sem og
norræn löggjöf, er reist á því
grundvallarsjónarmiði, að heppi-
legast sé að fela foreldrum forsjá og
uppeldi barna, þó að viðurkennt
sé, að veigamikill hluti uppeldis-
starfsins sé falinn öðrum aðiljum,
svo sem skólum og dagvistunar-
stofnunum. Rauði þráðurinn —
þungamiðja barnalöggjafarinnar,
er sá, að hagsmunir barnsins skulu
sitja í fyrirrúmi.
Rétthæfi, þ. e. hæfi til að eiga
réttindi og bera skyldur, hefst þeg-
ar er barn er lifandi fætt. (Fóstri þó
áskilin réttarvernd í fáeinum til-
vikum, einkum refsivernd, svo og
réttur, ef það fæðist lifandi t. d.
erfðaréttur.)
Um langan aldur tíðkaðist að
greina börn í flokka eftir mismun-
andi lagastöðu þeirra, svo sem
skilgetin börn og óskilgetin, stjúp-
börn, fósturbörn og kjörbörn. Slík-
ar sérreglur eru nú að mestu
horfnar, en þó er enn munur á
réttarstöðu skilgetinna barna og ó-
skilgetinna, þar sem óskilgetin
börn hafa í sumum tilvikum aðra
og lakari réttarstöðu en skilgetin
börn. Skilgetin eru þau börn, sem
fæðast í hjónabandi foreldra, eða
svo skömmu eftir hjúskaparslit
þeirra, að þau geta verið getin í
hjónabandinu.
Rétt er að geta þess, að barn,
sem er fætt óskilgetið, verður talið
skilgetið, ef foreldrar þess ganga í
hjúskap síðar. Ennfremur má
benda á, að gerður er greinarmun-
ur að lögum á því hvort óskilgetið
barn er feðrað eða ófeðrað. Óskil-
getið barn verður feðrað ýmist a)
með yfirlýsingu manns (munnlegri
eða skriflegri) um að hann sé faðir
barnsins, b) með óslitinni sambúð
mannsins við móður barns frá 10
mánuðum fyrir fæðingu, þangað
til a. m. k. 2 árum eftir hana, c)
með dómi.
Um helzta mun á réttarstöðu
skilgetinna barna og óskilgetinna
skv. núgildandi lögum, má nefna:
a) Foreldravald er í höndum
beggja foreldra skilgetins barns að
meginstefnu til, en í höndum
móður einnar, ef barn er óskilgetið.
b) Ríkisfang (ríkisborgararéttur)
skilgetins barns ræðst af ríkisfangi
föður, en óskilgetins barns af ríkis-
fangi móður.
Á erfðarétti skilgetins barns og
feðraðs óskilgetins barns er ekki
lengur munur. Framfærsluskylda
föður óskilgetins barns er í aðalat-
riðum hin sama og gagnvart skil-
getnu barni, en þar sem langoftast
er ákvarðað meðalmeðlag með
barni, þá kemur meginfram-
færsluþunginn í raun í hlut móður.
Það má geta þess hér, að íslenzkt
þjóðfélag sker sig að einu leyti úr
félagslega í sambandi við börn, þar
sem er hinn mikli fjöldi óskilget-
inna barna hér á landi, sem til
skamms tíma hefur verið um 100%
hærri en hjá því þjóðfélagi nor-
rænu, sem næst hefur komizt. T. d.
var hlutfall óskilgetinna barna
miðað við heildarfjölda barna hér
á landi 33.7% árið 1974.
Eins og áður hefur verið nefnt, er
íslenzk barnalöggjöf reist á því
meginsjónarmiði, að heppilegast sé
að fela foreldrum forsjá og uppeldi
barna, þjóðfélagið grípi aðeins í
taumana, þegar sannað þykir að
foreldrarnir séu óhæfir til þess.
Hver er þá réttarstaða barna
gagnvart foreldrum?
Foreldrum er eins og áður segir
falin forsjá og forræði barna. Hefur
það oft verið nefnt foreldravald.
Hugtakið foreldravald er í íslenzk-
um lögum skýrgreint þannig, að
það sé lögráð yfir persónuhögum
barns, sem er ósjálfráða sakir æsku.
En auk þeirra réttinda og skyldna
forcldra, sem í lögráðum eru fólgin,
fylgja foreldravaldi réttindi og
skyldur sifjaréttarlegs eðlis, og ber
þar mest á skyldu foreldra til að
annast framfærslu og uppeldi
barnsins. Foreldravald felur því í
sér almenn ráð á persónuhögum
barnsins nema öðru vísi sé fyrir
mælt í lögum eða af stjórnvöldum.
I lögráðum foreldra yfir börnum er
fólgið, að þeir skuli almennt vera í
fyrirsvari fyrir barn/ungling í fjár-
málalegum efnum. Hið hefð-
bundna foreldravald nær m. a. til
þess forræðis yfir barni, réttur til
að gefa barni nafn, réttur til að
ráða búsetu barns, réttur til að
ráða trúarbrögðum og menntun
barns og réttur til að aga barn.
Þyngra vega þó skyldur for-
eldra gagnvart barni. Ein helzta
foreldraskyldan er framfærslu-
skyldan. Foreldrum er þannig skylt
báðum saman eða hvoru um sig að
framfæra börn sín þar til þau eru
16 ára. Þeim er einnig skylt að
uppala börn sín til 16 ára aldurs,
búa þeim heppilegt siðferðilegt
uppeldi og koma þeim til þroska.
Þannig bera forráðamenn barna
(oftast foreldrar) ábyrgð á að þau
hljóti lögmælta fræðslu.
Viðhorf til forráða yfir börnum
og uppeldis þeirra hafa breytzt
mikið í timans rás. Hagsmunir
föður og fjölskyldu skulu nú lúta í
lægra haldi fyrir hagsmunum og
þörfum barnsins sjálfs — foreldri
er veitt vald yfir barni í því skyni
að annast um barn og sjá um upp-
eldi þess, foreldravald er nú talið
félagslegt hlutverk, þar sem gætir
meir skyldna en heimilda. Áður
fyrr var faðirinn einráður um per-
sónuhagi barns, en móðir þess
hefur fengið siaukna hlutdeild í
þessum forsjárskyldum. Réttar-
þróunin hefur einnig orðið sú, að
þjóðfélagið grípur æ meir inn í
málefni foreldra og barna. For-
eldrar eru ekki einráð um það,
hvernig þau haga uppeldi barna.
Þjóðfélagið setur þeim reglur um
það, sbr. t. d. um skólaskyldu,
heilsugæzlu, barnavernd o. fl. og
stjórnvöld hafa eftirlit með börn-
um og forsjá þeirra, sbr. barna-
verndarnefndir. Stjórnvöld hafa
ýmis úrræði gagnvart foreldrum
sem misbeita foreldravaldi sínu
eða bregðast börnum sínum á
annan hátt.
18