Fréttablaðið - 02.07.2011, Blaðsíða 18

2. júlí 2011 LAUGARDAGUR18
S
tórum hluta þess rabarbara sem
hvarf með óútskýrðum hætti á
Stöðvarfirði á áttunda og níunda
áratug síðustu aldar var stolið
af mér og mínum vinum. Það er
orðið tímabært að viðurkenna
það. Ástæðan var einföld. Stolinn rabarbari
er einfaldlega betri á bragðið en sá sem er
fenginn með öðrum hætti. Þannig mátti líka
fá nær óheftan aðgang að búri húsmæðra
því, einhverra hluta vegna, virtist sykurát
vera í besta lagi ef við félagarnir vorum með
rabarbara í hendinni. Þetta virðist reyndar
hafa átt við víða um land.
Bláar, gular og rauðar
Eða ekki var annað að skilja á Degi rab-
arbarans sem var haldinn í fyrsta skipti í
Árbæjarsafni á fimmtudaginn. Fullt var út
úr dyrum en Erfðalindasetur Landbúnað-
arháskólans í samstarfi við Árbæjarsafn
stóð fyrir dagskrá þar sem þess var freistað
að vekja athygli á starfsemi Erfðalindaset-
ursins.
Tengingin er ekki augljós; erfðaauðlind-
ir og rabarbari. Erfðafjölbreytni plantna og
dýra er reyndar undirstaða landbúnaðar í
heiminum, eins og Áslaug Helgadóttir, pró-
fessor við Landbúnaðarháskólann, útskýrði.
„Þessar erfðaauðlindir fæða okkur og klæða,
veita okkur skjól, byggingarefni og ekki síst
yndi,“ sagði Áslaug.
Auðvitað er það íslenska búféð sem hér
um ræðir. Allir viðurkenna sérstöðu búfjár-
stofna landsins en leitun er að samfélögum
sem byggja sinn landbúnað á eins gömlum
merg og sá íslenski. Kýrin, hesturinn, sauð-
féð og geiturnar koma þar fremst ásamt
hænunni og íslenska fjárhundinum. Hér eru
einnig undir nokkrar villtar trjátegundir
eins og birkið, og jurtir sem eru sérstaklega
hentugar til ræktunar hér á landi og má
nefna séríslenskt bygg. Þá eru ónefndar mat-
jurtir eins og kartöflur, bláar, gular og rauð-
ar. Gulrófan, afbrigði kennd við Maríubakka
og Sandvík, er séríslensk, ýmsir berjarunnar
eins og rifs. Og svo rabarbarinn.
Skiptir þetta allt saman einhverju máli,
spurði Áslaug og svaraði játandi. Samn-
ingur Sameinuðu þjóðanna um líffræðilega
fjölbreytni segir að okkur beri að vernda og
viðhalda þeim auðlindum sem við eigum.
Erfðanefnd landbúnaðarins ber ábyrgðina og
mikilvægið liggur ekki síst í því að tryggja
fæðuöryggi mannkyns sem byggir á þessum
sömu erfðaauðlindum. Erfðaauðlindir hafa
auk þess gildi fyrir sögu okkar og menningu.
Dýrari en ópíum
Rabarbari er af ættkvíslinni rheum og af
súruætt. Innan þessarar ættkvíslar eru
60 tegundir af rabarbara, en sá sem okkur
kemur helst við heitir rheum hybrid og
finnst ekki villtur í náttúrunni. Heiti jurt-
arinnar er eins eða svipað í öllum Evrópu-
málum og ýmsar tilgátur eru uppi um hvern-
ig það er tilkomið. Rha er gamalt heiti á ánni
Volgu en orðið barbarum vísar til erlends
uppruna og oft notað um siðlausa villimenn
eða barbara á öldum fyrr.
Þetta kom fram í erindi Vilmundar Han-
sen, garðyrkju- og þjóðfræðings, sem fór
í gegnum sögu rabarbarans bæði hér og
erlendis en formóðir rabarbarans sem við
þekkjum er að öllum líkindum upprunnin í
Mongólíu og Kína. Þar var jurtin fyrst og
síðast þekkt sem lækningajurt um aldir, en
rótin var talin kynngimögnuð. Rót rabarbara
frá Mongólíu og Kína var eftirsótt í Evrópu
allt frá tímum Rómverja og Grikkja. Þurrk-
aðar rætur jurtarinnar voru því mikilvæg
verslunarvara og fluttar frá Asíu til land-
anna við Miðjarðarhaf. Til vitnis um mikil-
vægi vörunnar var hún tífalt dýrari en vin-
sælar kryddtegundir og þrefalt dýrari en
ópíum. Rótarduftið var talið hreinsandi enda
niðurdrífandi hægðalyf hið besta. Neysla
þess var almennt talin bæta heilsu og sálar-
líf manna og eftirsótt eftir því.
Vilmundur greindi frá því að Evrópumönn-
un gekk illa að fá lifandi eintak frá Asíu af
hinum eina og sanna rabarbara. Marco Polo
reyndi mikið að fá keyptar rabarbararætur
í ferðum sínum og minnist ítrekað á þá leit í
ferðabókum sínum. Það tókst hins vegar ekki
og raunverulega vissu Evrópumenn ekki
lengst af hvaða tegund þetta var, enda aldrei
borið hann augum. Það jók á dulúð jurtar-
innar og trúna á lækningamátt hennar. Árið
1782 minnkaði eftirspurn en þá hafði Evr-
ópumönnum tekist að smygla rót frá Kína
og rækta jurtina sjálfir, sagði Vilmundur í
erindi sínu.
Tröllasúra
Elstu heimildir í Danmörku um rabarbara
eru frá því um 1700 en nýting hans var ekki
orðin almenn á Norðurlöndunum fyrr en
rúmri öld síðar. Hingað til lands barst hann
seint og elsta heimild sem Vilmundur hefur
rekist á er frá 1883. Rabarbarinn hefur því
verið samofinn sögu þjóðarinnar og menn-
ingu í um 130 ár.
Nær öruggt má teljast að rabarbari hafi
borist hingað með dönskum embættismönn-
um, sagði Vilmundur. Þó er hugsanlegt að
fyrsti lyfsalinn á Íslandi, Björn Jónsson, hafi
getað ræktað jurtina í lækningajurtagarð-
inum á Seltjörn.
Hans J. G. Schierbeck, sem var landlækn-
ir frá 1882 til 1895, var einn af stofnendum
Garðyrkjufélags Íslands gaf út garðyrkju-
kver árið 1881 og þar nefnir hann tvö rab-
arbarayrki, eða tegundir, sem hann kallar
rabarber upp á dönsku. Vilmundur vill meina
að Schierbeck sé faðir rabarbarans á Íslandi
svo duglegur var hann að dreifa honum um
landið og reka áróður fyrir notkun hans.
Í ritum Einars Helgasonar, Bjarkir, rósir
og hvannir, kemur í fyrsta skipti fram heit-
ið tröllasúra. Það kennir Einar skrautrabar-
bara en rabarbaraheitið er almennt notað um
matjurtina. Einar greinir frá því að Bretar
hafi verið fyrstir til að borða leggina af jurt-
inni um aldamótin 1800. Þangað til var rab-
arbari eingöngu lækningajurt og rótin nýtt.
Á árum seinni heimsstyrjaldarinnar
bregður svo við að mikill áróður var hafður
í frammi um ræktun rabarbara. Mælt var
með því að sem flestir hefðu hnaus í garð-
inum hjá sér þar sem rabarbari þótti búbót
hin besta. Sama var uppi á teningnum í Bret-
landi. Í grein í Búfræðingnum birtist grein
þar sem eftirfarandi ráð voru gefin af Vig-
fúsi Helgasyni: „Það er enginn vafi á því að
á rabarbaraframleiðslu má byggja upp veru-
legan niðursuðuiðnað og konfektiðnað, sér-
staklega ef innflutningshöft verða áfram á
erlendum ávöxtum og niðursuðuvörum úr
ávöxtum. Leggjum því sérstaka alúð við
rabarbararæktina á komandi vori.“ Vin-
sældir hans fóru hins vegar dvínandi og ekki
rættust spádómar Vigfúsar. Um 1950 komu
upp raddir um að rabarbari væri óhollur og
varað var við áti hans.
Ráðherrafrú
Óli Valur Hansson, fyrrverandi garðyrkju-
ráðunautur, ferðaðist um landið og safnaði
rabarbarayrkjum í lok níunda áratugarins.
Safni hans var komið fyrir við Korpu, þar
sem Rannsóknastofnun landbúnaðarins var
staðsett. Þar voru fjögur íslensk yrki, eitt
grænlenskt og tólf af erlendum uppruna.
Óli kenndi þau við fundarstaði til aðgrein-
ingar; Svínafell, Vatnskot, Mývetningur og
Bjarnardalur eru þeirra á meðal. Eitt sker
sig úr og heitir ráðherrafrú, og er kennt við
eiginkonu Ingólfs Jónssonar, fyrrverandi
landbúnaðarráðherra frá Hellu. Árið 2000
var hluti af safninu flutt frá Korpu í Grasa-
garðinn í Reykjavík til varðveislu.
Litar garn og drepur skordýr
Rabarbari inniheldur talsvert magn af
oxalsýru, – sem gefur hið einkennandi súra
bragð. Oxalsýra er í það miklum styrk í rab-
arbara að hún getur haft óæskileg áhrif á
nýrnastarfsemi og ætti að minnsta kosti ekki
að neyta mikils af honum. Banvænn skammt-
ur er um fimm kíló sé hann étinn mjög hratt,
sagði Brynhildur Bergþórsdóttir sem hefur
nýtt rabarbara með ýmsum hætti og komist
að því að möguleikarnir einskorðast sannar-
lega ekki við át á jurtinni, eins og greinilega
kemur fram hér að neðan.
Sjá: http://nakin.blog.is
Lostæti með lækningamátt
Rabarbari hefur fylgt þjóðinni í 130 ár. Jurtin, sem ættuð er frá Mongólíu og Kína, var um aldir nýtt til lækninga. Þurrkuð
rabarbararót var keypt dýrum dómum af Evrópumönnum og borguðu þeir þrefalt meira fyrir hana en aðra þekkta lækningajurt,
ópíumvalmúa. Svavar Hávarðsson komst að því að ekki er rabarbari bara góður til átu heldur hentar líka til skordýraeitursgerðar.
ÞARFAÞING Í 130 ÁR Rabarbari hefur verið hluti af sögu og menningu þjóðarinnar í vel á aðra öld. Rabarbari á sér makalausa sögu sem fáir þekkja og erfitt að
ímynda sér að rótarduft jurtarinnar hafi um aldir verið ein eftirsóknarverðasta verslunarvara heims. Hér er Dóra Björt Guðjónsdóttir, starfsmaður á Árbæjarsafni,
þar sem Dagur rabarbarans var haldinn í vikunni. FRÉTTABLAÐIÐ/GVA
■ Rót/hnýði rabar-
barans gefur mjög
skemmtilega liti og
það þarf ekki festi
fyrir garnið
■ Rótin er skorin
smátt
■ Látin krauma í vatni
í 30 mín og kólna
svo yfir nótt
■ Vökvinn síaður
■ Bandið er látið í
kaldan litunarlög og
hitað varlega upp að
suðumörkum (80-
85 gráður á celsíus)
og látið kólna í litunarleginum yfir nótt
■ Litnum má breyta með því að breyta sýrustigi litarins og
einnig með því að nota koparlausn og járnlausn til að eftir-
meðhöndla garnið
RABARBARI SEM LITAREFNI
300 grömm rabarbari
1 dl sykur
½ dl vatn – ef þarf
3 dl rjómi
2 eggjarauður
1 tsk. vanillusykur
1 msk. flórsykur
RABARBARAÍS
■ Sjóðið rabarbaralauf
í vatni í hálftíma
■ Síið
■ Blandið sápu-
flögum saman við
■ Notið sem úða á
blaðlýs og maðk
■ Eða notið litunarlög
af blöðunum og
sápuafganga
■ Sjóðið litunarlöginn
niður og setjið
sápuafganga í hann
og látið leysast upp
■ Setjið á úðabrúsa
■ Hristið brúsann og
úðið á blaðlýs og
maðk
■ Ekki láta börn
komast í þetta
SKORDÝRAEITUR ÚR RABARBARA
■ Skerið rabarbarann í bita og
setjið í pott með sykrinum og
smá vatni ef þarf
■ Sjóðið í nokkrar mínútur þar til
rabarbarinn er mjúkur
■ Takið af hitanum og látið kólna
■ Hrærið eggjarauður saman við
flórsykur og vanillusykurinn
■ Þeytið rjómann og veltið
eggjahrærunni í hann
■ Blandið rabarbaranum varlega í
rjómann.
■ Setjið í ísvél (og fylgið leiðbein-
ingum hennar) eða setjið í frysti
og hrærið endrum og sinnum