Faxi - 01.01.1988, Page 37

VETRARÍÞRÓTTIR
eiga sér langa sögu. Öruggt þykir, að
menn á norðlægum slóðum, hafi þegar á
árdögum sínum stundað þær. Öll lífs-
barátta manna var þá tengdari útiveru og
hreyfingu en síðar varð. Iþróttir eiga því
rót sína áð rekja til veiða og útilífs. En
það tók langan tíma að þróa tækni og
samhæfa einstaklingana.
Upphaf skíða og skauta
má rekja allt aftur til fomra þjóðflokka í
Norður-Ameríku og Norður-Evrópu.
'IVö þúsund til tvö þúsund og fimm
hundmð ámm fyrir Krist, vom Eskimó-
ar og Indíánar, farnir að nota ýmsar
gerðir af snjóþrúgum. Vegna sífelldra
ferðalaga um snæviþaktar auðnir Kan-
ada urðu þeir að búa sér til þrúgur.
Þrúgumar vom einfaldar. Gerðar úr
hringlaga viði og net úr hráskinni strengt
yfir. Auðvelt var að gera við þessi farar-
tæki, því viður og skinn var víðast nær-
hendis.
Þessar einfóldu þrúgur vom líklega
undanfari skíðanna. Skíðin komu fyrst
fram á svipuðum tíma og þrúgumar, fyr-
ir um 4000 ámm. Skíði og skautar eru
þó talin uppmnnin á Norðurlöndum. Þó
leikur vafi á þessu, því í elstu heimild-
úm, fundnum í Noregi, notuðu fmm-
byggjar sama orðið: Ondurr yfir skíði og
skauta. Nútímaskíði, með bindingum,
komu fyrst fram á ámnum 1860—70.
Það var Norðmaðurinn Sondre Nord-
heim, sem þróaði þann útbúnað. Við
leikvanginn á Hollmen Kollen í Noregi,
er athyglisvert skíðasafn.
Skautar
komu fyrst fram um árið 1000 fyrir
Krist. Á 2. öld eftir Krist, er þeirra getið
í sænskum og norskum ritum. Einnig er
þar getið skíða, sem vom ætluð til ferða-
laga. Fyrstu skautamir vom úr rifjum
eða leggjum elgsdýra, uxa og hreindýra.
Á söfnum em til nokkur pör af slíkum
skautum. Emþeirtaldira.m.k. tvöþús-
und ára gamlir.
Á miðöldum
vom skautar mikið notaðir á frosnum
síkjum og skurðum í Hollandi. Elsta
þekkta myndskreyting, frá þeim tíma,
er hollensk prentmynd, frá 1498. Hún er
rist í tré. Myndin sýnir heilaga Lidwinu,
hollenska stúlku, frá Schiedam, sem
braut skauta sfna á ís árið 1398. Hún var
þá sextán ára. Lidwina dó 1433 og varð
síðar vemdardýrlingur skautamanna í
Hollandi. Af þessu má draga þá ályktun,
að konur hafi snemma snert á skautum,
engu síður en karlar, þó þátttaka kvenna
minnkaði síðar.
Skautar fluttust mjög snemma
til annarra landa, t.d. til Englands. Er
ekki fjarri lagi að ætla að þeir hafi borist
þangað með norrænum mönnum, sem
stöðugt heimsóttu landið, og réðu þar
lengi. Það hefur verið á ámnum 900 til
1000. Einkum iðkuðu Skotar skauta-
íþróttir.
Fyrsta skautafélag í heimi
var stofnað 1642 í Edinborg í Skotlandi.
Englendingurinn Samuel Pepys var
mikill skautamaður. Hann bjó í Lundún-
um. Árið 1662 lýsti hann í ritum sínum,
Skautaíþróttin
hefur löngum
notið mikilla
vinsœlda. Þessi
mynd er nýlega
tekin af skautafólki
á tjöminni í
Reykjavík.
skautaiðkun Englendinga í St. James-
garðinum. 1683 var mikill frostavetur.
Þá stundaði Pepys mjög skauta á ám og
síkjum í heimaborg sinni.
Herforingjum varð snemma ljós gagn-
semi skauta í hemaði. Einnig til alhliða
líkamsþjálfunnar. 1772 gafenski herfor-
inginn Robert Jones út fyrstu kennslu-
bókina um skauta.
Skautaíþróttin breiddist
fyrst verulega út um 1776, þegar Maria
Ántoniette, drottning í Frakklandi, hóf
að nota skauta. Víða í Evrópu fetaði hirð-
fólk í spor húsbænda í Versölum og um
leið barst leikurinn út á meðal alþýðu-
manna. Urðu skautar fljótt tískufyrir-
bæri. Meðal skautamanna á seinni hluta
18. aldar, má nefna Napoleon mikla.
Hann var þegar byrjaður að hlaupa á
síkjum Parísar árið 1791. Ef til vill hefur
franska byltingin stuðlað að útbreiðslu
skautanna. Það er þó ekki ljóst.
Forysta Hollendinga
var ótvíræð í skautaiðkun. Land þeirra
er slétt og skautar urðu þar fljótt nauð-
synlég samgöngutæki. Um 1250 var far-
ið að nota jám í skauta, en bein og leggir
vom notaðir áfram, einkum af efna-
minna fólki. Jámskautar vom festir
neðan í tré, sem sfðan var bundið undir
fótinn. Ein fyrsta bæjarkeppni á skaut-
um, sem vitað er um, fór fram á hol-
lensku síkjunum 1676. Fyrsta kvenna-
mót, sem sögur fara af, var haldið í Leeu-
warden í Hollandi 1805. Þar vom 130
konur, sem kepptu. Næstu stórmót í
Hollandi vom eingöngu fyrir karlmenn.
Á 19. öld höfðu hollenskir skautamenn
töluverð áhrif í Þýskalandi, Austurríki
og Sviss. 1814 kepptu Fríslendingar frá
Norður-Hollandi við Englendinga á
Cambridge-ánni, sem fellur í Washfló-
ann í Norðursjó.
Til Vesturheims
barst skautaíþróttin frá Bretlandi. Sér-
stakt skautafélag var stofnað í Lundún-
um 1842. Sjö ámm síðar var stofnað
fyrsta félagið í Bandaríkjunum. Það var
í Fíladelfíu. Forgöngu um það hafði einn
fyrsti þekkti skautamaður vestanhafs,
Benjamin West. Skautafélag New York
borgar var stofnað 1860.
Fyrstu nútímaskautarnir
vom búnir til af E.W. Bushnell. Hann
festi þá undir sérstaka skó. Hóf hann
fyrstur framleiðslu þeirra. Þetta var trú-
legaum eða skömmu eftir miðja 19. öld.
Er stálframleiðsla hófst að marki um
1880, var farið að nota stál í skauta í stað
jáms. Um íeið opnuðust enn fieiri mögu-
leikar til að þróa sérstaka íþróttagrein og
listdans. Ungurballet-meistari, Jackson
Heines frá Chicago, innleiddi nýjar að-
ferðir, er ollu byltingu í skautadansi.
Ferðaðist Heines um Evrópu 1864 og
sýndi hina nýju dansa sína. Fyrir áhrif
hans var stofnað skautafélag í Vínarborg
1867. Það olli tímamótum. Frá félaginu
komu brátt nýir straumar í skautafþrótt-
inni sem vom kenndir við Vín. Það var
upphafið að nútíma skautaíþróttum.
Paradansinn
hafði þróast ámm saman. Upphafs hans
er að leita til skautafélags Vínarborgar.
Listræn fmmatriði hans voru lögð á ár-
unum 1880-90. Næstu áratugi vom
Austurríkismenn þar mjög framarlega.
Á ámnum 1930 til 1940 hljóp mikið fjör
í listdansa, er tekið var að fella þá að
samkvæmisdönsum. Breyttust þá um
leið ýmis undirstöðuatriði, t.d. spora-
fjöldi. Heimsmót í samkvæmisdönsum
var þó ekki haldið fyrr en 1950.
Eitt fyrsta almennings skautasvellið
var opnað í Tbronto í Kanada 1868. Níu
ámm síðar var opnaður í Sviss samskon-
ar leikvangur. Fyrsta tilbúna skauta-
svellið var útbúið í Lundúnum 1876 af
John Gamgee. Svellið var úr ísediki og
það mátti frysta og þíða mjög auðveld-
lega. Skautasvæði Gamgee var lítið og
eingöngu notað af honum og vinum
hans. Fyrsta tilbúna svellið, ætlað al-
menningi, var opnað í Manchester í Eng-
landi 1877. Næstu tuttugu ár fjölgaði
slíkum svellum mjög, enda hentug víð-
ast hvar, ekki síst í snjólitlum löndum.
Þannig vom tilbúin svell opnuð í Mel-
boume í Ástralíu 1904 og í Jóhannesar-
borg í Suður-Afríku 1909.
Atvinnumennska á skautum
hófst þegar á 19. öld í Englandi. I kjölfar-
ið glæddist listdansinn. Framan af voru
karlmenn þar einráðir og dönsuðu tveir
og tveir saman. Englendingar unnu í
upphafi mjög að þróun listdansa á
skautum. Englendingurinn H.E. Wand-
ervill var einn hinna ensku fmmherja, er
þekktur varð. Evrópubúar tóku þó fljótt
við sér og valsakóngar Evrópu sáu að
skautar vom tilvaldir til danstjáningar.
Á seinni hluta 19. aldar vom Englend-
ingar ásamt Austurríkismönnum,
fremstir í listdansi. Fyrsta heimsmót í
listdansi var haldið í Leningrad í Rúss-
landi 1896. í tíu ár kepptu eingöngu
karlar á slíkum mótum, en 1906 vom
konur þar með í fyrsta sinn. 1908 hófust
landskeppnir í listdansi og kepptu þá
bæði karlar og konur.
Breska skautasambandið
var stofnað 1879. Ári eftir héldu Bretar
fyrsta landsmót sitt á skautum. 1886
stofnuðu Bandaríkjamenn skautasam-
band og Kanadamenn 1888. Þessi þrjú
sambönd mynduðu síðan heimssam-
bandið 1892. Eitt fyrsta fjölmenna
landsmót skautamanna í Bandaríkjun-
um fór fram 1879. En það var ekki fyrr
en 1891, sem Bandaríkjamenn eignuð-
ust fyrsta heimsþekkta skautamanninn.
Hét hann Joseph Donoghue.
Fyrstu skautamótin vora haldin í Nor-
egi 1863, Svíþjóð 1882, Finnlandi 1883
og Rússlandi 1884. Á ámnum 1880—90
urðu Norðmenn meðal fremstu skauta-
þjóða í heimi. Þá eignuðust þeir þrjá
ágæta meistara, er unnu íjölda verð-
launa á mótum, heima og erlendis.
Norðmaðurinn Friðþjófur Nansen vann
1888-89 það afrek, að fara yfir Græn-
landsjökul á skíðum, fyrstur manna.
Eitt fyrsta alþjóðamótið í skautahlaupi
var haldið í Hamborg 1887. Fjómm ár-
um síðar var haldið fyrsta karlalandsmót-
ið í Hollandi. En fyrsta alþjóðamót
kvenna fór fram í Stokkhólmi 1936. Á
sumarólympíuleikum 1908 kepptu
skautamenn í fyrsta sinn, en frá 1924,
aðeins á vetrarleikum.
(Að nokkm fmmsamið, en að
mestu þýtt úr 20. bindi Bresku al-
fræðibókarinnar, bls. 884-90.
Stærri útgáfan frá 1982.)
Skúli Magnússon
FAXI 37