Morgunblaðið - 23.12.2008, Blaðsíða 39

MORGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUR 23. DESEMBER 2008
-bara lúxus
Sími 553 2075
ORLÁKSMESSU
m öllum gleðilegra jóla
mber - annan í jólum
Söngur þessi er mjög merkilegur, ekki að-eins fyrir það, hve gamall hann er, held-ur einkum fyrir hitt, að hann er orktur
á Íslandi, eftir íslenzkum rímreglum og undir
íslenzkum bragarháttum. Virðist því mjög lík-
legt, að lagið við tíðasöng þennan sé íslenzkt,
tilbúið af einhverjum hinna kaþólsku klerka,
og það því fremur, sem hvorki hefur tekist að
finna textann né lagið í nokkrum útlendum
nótnabókum frá þeim tíma.“
Þannig hljóðar inngangur séra Bjarna Þor-
steinssonar prests á Siglufirði að Þorláks-
tíðum, sem kenndar eru við Þorlák helga Þór-
hallsson Skálholtsbiskup og birtust í merku
safni hans, Íslenzk þjóðlög, sem kom út á Ís-
landi í byrjun 20. aldar
Þorlákstíðir eru merkustu heimildir okkar
um kirkjusöng á Íslandi á miðöldum, og ein-
stök þjóðargersemi.
Ekki hafði séra Bjarni þó alfarið rétt fyrir
sér í tilgátum sínum um uppruna tónlistar-
innar. Víst er að texti tíðanna, á latínu, var
saminn af íslenskri manneskju, en lögin fengin
erlendis frá að miklu eða öllu leyti. og þekkt í
tíðasöng enskra svartmunka á 13. öld.
Heimildir séra Bjarna um tíðasönginn eru
skinnhandrit Þorlákstíða, messubók frá Skál-
holtsdómkirkju, varðveitt í stofnun Árna
Magnússonar. Texti tíðanna er rímaður, en
söngurinn er einraddaður og ritaður með
naumum, þeirri nótnaritun sem tíðkaðist á
miðöldum.
  
Þorlákstíðir eru til vitnis um það að á Ís-landi á miðöldum var tíðarandinn fjarri
því að vera heimóttarlegur. Þorlákstíðir til-
heyra þeim kirkjulega söngstíl sem kallað er
Gregorssöngur og kenndur er við Gregor páfa
fyrsta sem uppi var á sjöttu öld. Gregor sjálfur
hafði ekkert með tíðasönginn þann að gera, en
ekki er ólíklegt að Gregorssöngurinn hafi ver-
ið kenndur við hann, þar sem Gregor var vin-
sæll, og kom á ýmsum umbótum í messuhaldi,
og því prýðisgott markaðsbragð að kenna
sönginn við hann. Gregorssöngurinn þróaðist
meðal frönskumælandi Evrópubúa á 12. öld og
náði mikilli útbreiðslu. Það verður að teljast
fullvíst að Þorlákur helgi hafi kynnst honum á
námsárum sínum í Frakklandi og á Englandi
upp úr miðri 12. öld.
Var það kannski Þorlákur sjálfur sem kom
með sönginn heim til Íslands? Það vitum við
ekki með vissu, en þó er vitað að Þorlákur lét
ekki þann dag líða, að ekki syngi hann messu,
„sér til hjálpar og öðrum“, eins og segir í
Byskupasögum Jóns Helgasonar.
  
Með Þorlákstíðum var evrópsk menning-ararfleifð bundin Íslandi. Lögin voru í
þeim tóntegundum sem séra Bjarni kallaði
„grískar“, en eru það sem í dag er kallað
kirkjutóntegundir. Það merkilega við þróun
þeirra í íslenskri tónlist er að smám saman
færðist notkun þeirra yfir á veraldlegan söng,
og hélst þar langt frameftir öldum, löngu eftir
að aðrar þjóðir höfðu tekið upp dúr- og moll-
tónstiga. Fjölmörg íslensk þjóðlög eru til
dæmis í lýdískri tóntegund – tóntegundinni
með stækkaðri ferund – svokölluðum tón-
skratta. Á vetrarsólstöðum er skemmst að
minnast þjóðlagsins Ljósið kemur langt og
mjótt. Þess má geta að kaþólska kirkjan bann-
aði þessa tóntegund vegna þess hve tónskratt-
inn þótti ljótt tónbil. Það má því ótvírætt
þakka Þorláki helga þá víðsýni og þekkingu
að vilja efla sönglistina í kirkjunni Hann lést
nokkrum árum fyrir aldamótin 1300 en tíða-
söngshandritið er talið skráð um öld síðar.
  
Það var fleira sem Þorlákur biskup helgihafði sér til ágætis. Hann þótti góður
maður og guðhræddur og vildi gera öllum
gott, ekki síst fátæklingum og ölmusufólki. Í
Byskupasögum Jóns Helgasonar segir enn-
fremur: „Hann fastaði þá er hann var heima,
vakti löngum um nætur og baðst fyrir. Hann
var drykksæll svo ekki þraut drykki þá er
hann blessaði í veislum. Hann lét kalla saman
fátæka menn fyrir hinar hæstu hátíðir 12 eða
9 eða 7 og kom til leynilega að þvo fætur
þeirra og þerrði síðan með hári sínu og gaf
hverjum þeirra nokkra góða ölmusu áður á
brott færi.“
Vinsældir Þorláks voru miklar og sennilega
ekki að undra miðað við orðsporið. Á hann var
mikill átrúnaður fyrir flekklaust líferni,
manngæsku og kærleika.
Fimm árum eftir andlátið var Þorlákur
helgi Þórhallsson tekinn í dýrlinga tölu á Ís-
landi og áheit á hann leyfð. Hann á tvo messu-
daga á ári; Þorláksmessu á sumri 20. júlí og
daginn í dag, Þorláksmessu á vetri, 23. desem-
ber. Jóhannes Páll II páfi útnefndi Þorlák
verndardýrling Íslands 14. janúar 1985 í
Reykjavík.
Þvoði fætur fátækra og þurrkaði með hári sínu
» Vinsældir Þorláks vorumiklar og ekki að undra
miðað við orðsporið. Á hann
var mikill átrúnaður fyrir
flekklaust líferni, kærleika og
manngæsku.
Þorlákstíðir Úr handriti tíðanna.
AF LISTUM
Bergþóra Jónsdóttir Þorlákur biskup Þórhallsson hinn helgi
fæddist á Hlíðarenda í Fljótshlíð árið 1133.
Foreldrar hans voru Þórhallur Þorláksson,
bóndi þar, og kona hans Halla Steinadótt-
ir. Skólanám stundaði hann fyrst hjá Eyj-
ólfi Sæmundssyni í Odda. Hann gekk í
munkareglu hl. Ágústínusar og tók sínar
fyrstu vígslur ungur að árum. Síðar nam
hann í París og einnig í Lincoln á Englandi
og varði útivist hans í sex ár. Heimkominn
dvaldi hann tvö ár með frændum sínum en
varð þá príor í Kirkjubæ önnur sex ár og
eftir það ábóti í Þykkvabæ í Álftaveri í sjö
ár, er hann var valinn til biskups í Skálholti
og gegndi því embætti a.m.k. í fimmtán ár.
Þorlákur andaðist 23. desember 1193 sex-
tugur að aldri.
Heimsmaður
á miðöldum
Eftir Birgi Örn Steinarsson
biggi@mbl.is
SVO gæti farið, vegna niðurskurðar
hjá RÚV, að tónlistaratriði yrðu
fjarlægð úr Kastljósi. Þar myndi
hverfa eitt besta kynningarpláss ís-
lenskra tónlistarmanna í sjónvarpi í
dag. Einnig myndi þetta skaða tölu-
vert þá menningarstarfsemi er RÚV
hefur staðið fyrir, því með þessum
tónlistarinnskotum þáttarins hefur
Sjónvarpið náð að skjalfesta fjöl-
breytileika íslenskrar tónlistar vel,
enda fá margar sveitir er þar koma
fram ekki inni í öðrum þáttum.
Þórhallur Gunnarsson, dagskrár-
stjóri RÚV, segir að ekki sé búið að
taka endanlega ákvörðun um málið
en viðurkennir að hætta sé á að tón-
listin endi undir skurðarhnífnum.
„Þetta er ömurlegt“
„Þetta gæti orðið niðurstaðan,“
segir Þórhallur. „Tónlistin er á
þessum niðurskurðarlista vegna
þess að við greiðum öllum tónlist-
armönnum fyrir að koma fram í
þættinum samkvæmt kjarasamn-
ingum við FÍH [Félag íslenskra
hljómlistarmanna]. Það getur því
vel verið að ég þurfi að skera hana
verulega niður eða bara hreinlega
hætta með hana.“
Þórhallur segir að 10-12 milljónir
króna fari í þóknun til tónlistar-
manna vegna þáttarins á hverju ári,
sem sé of mikið miðað við breytta
fjárhagsáætlun. Þetta bitni því ekki
bara á því tónlistarfólki er hefur at-
vinnu af því að leika á hljóðfæri í
landinu heldur líka þeim er vilja
komast í þáttinn til að kynna afurðir
sínar. Samkvæmt þeim samningum
er nú gilda við FÍH sé RÚV óheim-
ilt að fá tónlistarfólk til að leika frítt.
„Þetta er ömurlegt. Við erum eina
sjónvarpsstöðin sem borgar tónlist-
armönnum fyrir að koma fram, en
tónlistarmenn fá að koma frítt fram
og kynna sig á hinum stöðvunum.
Við erum háð þessu að við þurfum
alltaf að greiða. Ég vona að við finn-
um einhverjar leiðir út úr þessu, en
ég er ekkert rosalega bjartsýnn.“
Sigurgeir Sigmundsson hjá FÍH
segir RÚV ekki hafa sent félaginu
formlega beiðni um undanþágu á
greiðslu. Málið var þó rætt lauslega
á stjórnarfundi FÍH í gær, en engin
ákvörðun tekin. „Við tökum á mál-
inu þegar það kemur inn á borð til
okkar. Þetta er ástand sem allir
þurfa að bregðast við á einhvern
hátt og við reynum að leysa þetta
með RÚV í sátt og samlyndi. En við
verðum öll að lifa og maðurinn lifir
ekki á kynningu einni saman.“
Er tónlistin á leið út úr Kastljósi?
 Tónlistaratriði eiga á hættu að hverfa úr sjónvarpsþættinum Kastljósi vegna niðurskurðar hjá RÚV
 Forsvarsmaður FÍH segir RÚV ekki enn hafa beðið um undanþágu frá greiðslum til tónlistarmanna
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Kastljós Kreppan er þegar byrjuð að ógna menningarstarfi RÚV. Nú lítur út fyrir að tónlist verði minnkuð eða
fjarlægð úr Kastljósi vegna ástandsins en þátturinn hefur verið eitt helsta kynningartæki tónlistarmanna.
Í HNOTSKURN
»Þórhallur Gunnarsson gætineyðst til þess að skera tón-
listaratriði úr Kastljósi vegna
niðurskurðar hjá RÚV.
»Hann segir greiðslur til tón-listarmanna fyrir spila-
mennskuna vera 10-12 milljónir
á ári hverju og ekki sé gert ráð
fyrir því í nýrri fjárhagsáætlun.
Hann segist vonast til að finna
lausn, en er ekki bjartsýnn.
»Forsvarsmaður FÍH útilokarekki að hægt verði að finna
lausn á málinu en segir tónlist-
armenn líka þurfa að lifa.