Saga - 1983, Blaðsíða 52

50
GÍSLI ÁGÚST GUNNLAUGSSON
jarðeignum, hafði safnast á færri hendur. Við upphaf byggðar i
landinu munu flestir hafa átt ábúðarjarðir sínar, en í aldanna rás
söfnuðust jarðeignir á sífellt færri hendur og á 18. öld var þorri
bænda leiguliðar er sátu afrakstrarlitlar jarðir. Næsta lítið
mátti út af bera til að þeir leiguliðar sem verst voru settir yrðu
bjargþrota og yrðu að leita á náðir sveitarinnar með framfæri sitt.
Þetta átti einkum við þegar hart var í ári og svo var oft á 18. öld,
eins og nánar skal vikið að síðar. Björn Teitsson hefur haldið því
fram að í lok 17. aldar hafi 95% íslenskra bænda verið leigulið-
ar.34. Þorkell Jóhannesson komst að svipaðri niðurstöðu, en hann
taldi að fyrir 1786 hafi tala sjálfseignarbænda tæpast verið hærri
en 10% allra bænda.35
Þrátt fyrir þetta tóku þær aðferðir sem beitt var við framfærslu
þurfamanna litlum breytingum fram á 18. öld. Þeir sem urðu
bjargþrota og áttu ekki í önnur hús að venda en til hreppanna með
framfæri, urðu að öllu jöfnu að gefa upp sjálfsákvörðunarrétt
sinn og lúta í einu og öllu ákvörðunum og forræði hreppstjórnar-
innar. Þrjár aðferðir voru einkum viðhafðar við framfærslu
þurfamanna og skal þeim nú lýst nánar.
a) Niðursetningar. Algengasta aðferðin við framfærslu þurfa-
manna var að koma þeim fyrir hjá bændum innan hrepps. Dvöld-
ust niðursetningar þá hjá bændum í lengri eða skemmri tíma eftir
gjaldskyldu bænda til fátækraþarfa. Þessari aðferð, þ.e. ,,að
setja fólk niður“, var beitt bæði við framfærslu einhleypinga,
barna og fullorðinna, og meðlima fjölskyldna sem bjargþrota
urðu. Algengast var að fjölskyldur væru leystar upp og þeim
tvístrað á bæi innan hrepps um leið og þær fengu ekki lengur séð
sér farborða. Ýmsar sögur eru til af kjörum og högum niðursetn-
inga. Yfirleitt virðast þeir hafa átt heldur illa ævi og mætt litlum
skilningi sveitunga sinna. Fleyg eru ummæli Björns Jónssonar í
Lundi, er lenti á sveit skömmu fyrir Skaftárelda, en hann sagði
um vist sína sem niðursetningur: ,,Allir eru mér góðir, og þó eru
hundarnir beztir.“36
b) Þurfabœndur. Önnur aðferð til framfærslu fátækra var að
veita bændum, sem þörfnuðust aðstoðar, styrk til áframhaldandi
búsforráða. Yfirleitt voru slíkir styrkir ekki veittir nema nokkuð
tryggt þætti að viðkomandi bændur yrðu fljótlega færir um að