SunnudagsMogginn - 05.09.2010, Qupperneq 40

40 5. september 2010
Þ
jórsárver eru hjarta Íslands. Hjartafell blasir við í miðju veranna
sem tákn fyrir þau náttúruundur sem ekki hafa orðið fyrir áhrif-
um framkvæmdaviðleitni manna. Í fellinu má sjá eins fullkomna
mynd af hjarta og hugsast getur.
Hjarta Íslands er líka vatn, vatn lífsins fyrir fólkið og landið og nátt-
úrulega frjósemi þessi. Vatnið sem kemur frá jökulhettu Hofsjökuls og
skriðjökla hans er undirstaða vistkerfis Þjórsárvera. Þjórsárver, með vatnið
sem lífgjafa, eru einnig hjarta í eyðimörk hálendisins með meiri gróð-
urþekju, sem að takmörkuðu leyti hefur orðið fyrir áhrifum af mannanna
verkum, en þekkist annars staðar á Íslandi
Hvar annars staðar á jörðu má finna votlendi með svo fjölbreyttu
munstri gróðurs sem er í sífelldri þróun? Hvar annars staða á jörðu end-
urmóta flæðandi jöklar bæði gróðurmunstrið og móta nýtt landslag? Hvar
annars staðar á jörðu er virkni votlendisins svo öflug og án svo að segja
nokkurrar íhlutunar manna? Hvar annars staðar er afl náttúrunnar svo
greinilegt á yfirborðinu? Og hvar á jörðu er að finna hjartanístandi litafeg-
urð vatns og gróðurs, steina og setmyndana?
Þjórsárver eru einstakur staður á jörðinni vegna þessara fjölþættu eig-
inleika sem má upplifa á svæðinu. Svæðið verðskuldar að þetta sé við-
urkennt með því að festa stöðu þess í sessi svo komandi kynslóðir geti haft
af ánægju af því, notið þar andlegrar upplyftingar, skilið flókna þróun-
arsögu þess og þau öfl sem enn eru að móta svæðið í þeirri fullvissu að það
fái að vera það sem það er um ókomna framtíð.
Um áratuga skeið hafa verið færð skýr rök fyrir því að tryggja beri
formlega verndun Þjórsárvera til langs tíma. Enn eru þó uppi áform um að
mynda lón á svæðinu fyrir vatnsorkuver og vistkerfið sem heild hefur ekki
verið verndað. Ógnandi virkjunaráform, áformuð endurskoðun ramma-
áætlunar um virkjanir, ný ríkisstjórn og nýjar áskoranir um að skapa nýja
framtíð fyrir þjóðina og endurnýjaður pólitískur vilji til að vernda nátt-
úruarfleifð Íslands ættu að vera fullnægjandi forsendur fyrir því að sigla
þessu máli í farsæla höfn og vernda að eilífu þetta alþjóðlega mikilvæga
svæði.
Núverandi staða Þjórsárvera er algjörlega óviðunandi og margend-
urteknar vel rökstuddar kröfur um verndun hafa verið hunsaðar af stjórn-
völdum um langt skeið á sama tíma og ránshuga verkfræðingar orkufyr-
irtækis ríkisins hafa ólmir viljað beina lífsgefandi vatni svæðisins til
ónauðsynlegra virkjunaráforma. Það er löngu tímabært að viðurkenna að
svæðið er verðmætasta votlendi Íslands og er jafnframt svæði sem hefur
alþjóðlegt verndargildi og á því heima á heimsminjaskrá.
Roger Crofts starfaði um árabil sem forstjóri Náttúruverndarstofnunar
Skotlands. Crofts hefur oft heimsótt Ísland.
Roger Crofts við Hjartafell, en hann segir Þjórsárver hjarta Íslands.
Að bjarga
hjarta Íslands
Roger Crofts
Á
tökin og styrjaldirnar sem
háð hafa verið í Evrópu í
gegnum aldirnar breyttu
heimssögunni. En þau höfðu
einnig bein áhrif á, breyttu eða enduðu
líf óteljandi einstaklinga. Ísland hefur
sloppið betur en flest önnur Evrópuríki
við slíkar hörmungar, því vegna legu
landsins hefur aldrei verið háð styrjöld
á Íslandi og engin mannskæð innanrík-
isátök hafa átt sér hér stað svo öldum
skiptir. Líklegt má þó telja að ein-
hverjir íslenskir einstaklingar hafi tekið
þátt í öllum helstu átökum á síðari
tímum. Og þeir kunna að vera fleiri en
mann grunar að fyrra bragði. Þannig
kemur á óvart að í Minningarbók ís-
lenskra hermanna, sem gefin var út í
Kanada 1923, eru nöfn og upplýsingar
um 1.245 Íslendinga (þ.e. sem fæddust
á Íslandi eða áttu íslenska foreldra) sem
börðust í hersveitum Kanada eða
Bandaríkjanna í heimsstyrjöldinni fyrri.
Þar af var a.m.k. 391 fæddur á Íslandi.
Af þeim sneru 144 ekki aftur úr þátt-
töku í hildarleiknum mikla í Evrópu.
Hluti af þessum hópi voru 14 íslenskar
hjúkrunarkonur og sneri ein þeirra
ekki aftur. Íslendingar voru í byrjun
styrjaldarinnar rétt rúmlega 87.000 svo
þessi fjöldi var nærri 1,5% íslensku
þjóðarinnar.
Á þeim slóðum sem hinir harðvítugu
bardagar fyrri heimsstyrjaldar geisuðu
ríkir nú friður og hefðbundin sveitaró.
Róin er þó einhvern veginn dýpst í
grafreitunum sem geyma bein hinna
föllnu hermanna. Minningu þeirra er
virðing sýnd, á víð og dreif þar sem
barist var er að finna snyrtilega og vel
við haldna herkirkjugarða frá öllum
aðilum átakanna, með sorglega langar
raðir hvítra krossa og legsteina.
Margir þeirra sem grafnir eru í
Frakklandi voru erlendir hermenn og
sumir mjög langt að komnir. Af þeim
sökum hafa sjálfsagt margar grafir
sjaldan eða aldrei verið heimsóttar.
Enn færri vitja grafanna nú, þegar svo
langt er liðið síðan dauðann bar að
garði. Snemma á vormánuðum 2010
átti þó hópur Íslendinga frá Brussel leið
um franskar sveitir og gerði lykkju á
leið sína til að vitja grafa tveggja ís-
lenskra hermanna sem féllu í fyrri
heimsstyrjöldinni. Sá fyrri er Hall-
grímur Jónsson, sem fæddist á Mýri í
Bárðardal 1885, en fluttist til Kanada
fimm ára gamall. Hann gekk í kan-
adíska herinn í janúar 1916 og átti
frækinn feril, hlaut m.a. heiðursmerki
(Military Cross) fyrir hrausta fram-
göngu í orrustu. Hann innritaðist í
konunglega flugherinn í apríl 1918 og
féll í loftorrustu í Frakklandi 3. sept-
ember 1918. Nafn Hallgríms er skráð á
The Arras Flying Services Memorial,
minnisvarða um eitt þúsund flugliða
Samveldislandanna sem féllu á vest-
urvígstöðvunum, en sem ekki er vitað
hvar eru grafnir. Minnisvarðann er að
finna í Faubourg-d’Amiens-kirkju-
garðinum skammt frá frönsku borginni
Arras.
Síðari heimsóknin er að gröf Þorvalds
J. Þorvaldssonar sem fæddist 1896 á
Urriðaá í Mýrasýslu, en fluttist árs-
gamall til Vesturheims. Hann innrit-
aðist í fótgöngulið kanadíska hersins í
mars 1916, ásamt Helga bróður sínum.
Þorvaldur særðist í orrustu og lést af
sárum sínum 16. ágúst 1918. Hann er
grafinn ásamt rúmlega 10.000 öðrum
hermönnum frá Samveldislöndunum í
herkirkjugarði í Etables í Norður-
Frakklandi.
Það vekur undarlegar tilfinningar að
sjá íslensk nöfn í hafsjó af erlendum
nöfnum í grafaskrám kirkjugarðanna.
Þau stinga eilítið í stúf við hin nöfnin
og það er erfitt að ímynda sér hvernig
íslenskum piltum hefur liðið að taka
þátt í þessum hildarleik, horfa upp á
dauða og tortímingu svo mánuðum eða
árum skipti og falla margir í valinn
sjálfir. Ekki má heldur gleyma öðrum
tilfinningum sem aldrei voru skráðar;
þjáningum og sorg ættingja vegna
missis föður, bróður, sonar, eig-
inmanns eða annars ástvinar. Í tilviki
Þorvalds J. Þorvaldssonar voru nánustu
eftirlifandi ættingjar íslenskir og í her-
kirkjugarðinum í Etables kemur í ljós
að sorg þeirra og söknuður varð best
tjáð með íslenskum orðum. Á legsteini
Þorvalds er þessi einfalda, áleitna
spurning grafin á íslensku í hvítan
marmarann: „HVÍ BERST SVO BURT Í
Íslensk
bein í
franskri
fold
Í vor átti hópur Íslendinga
frá Brussel leið um franskar
sveitir og gerði lykkju á leið
sína til að vitja grafa
tveggja íslenskra hermanna
sem féllu í fyrri heimsstyrj-
öldinni.
Matthías G. Pálsson
Ferðalög