SunnudagsMogginn - 01.05.2011, Síða 24
24 1. maí 2011
S
ameiginleg mynt á stóru svæði, þar sem
mannmergð er mikil og atvinnulíf fjöl-
breytt, hefur marga augljósa kosti. Mynt-
inni fylgja margvísleg þægindi í við-
skiptum, hún er þekkt stærð í augum fjölda fólks
og ferðalög milli þeirra landa sem innan svæðisins
liggja eru munu auðveldari en ella væri og áfram
mætti telja það sem jákvætt er. En tilteknar for-
sendur verða þó að vera fyrir hendi svo hún gangi
upp til frambúðar.
Evrutilraunin var ekki öll þar
sem hún var séð
Tilraunin um evruna fól í sér að sannreyna að hægt
væri, þrátt fyrir allt, að njóta kosta sameiginlegrar
myntar, þótt viðurkenndar forsendur fyrir tilvist
hennar væru ekki allar fyrir hendi, a.m.k. ekki
þegar lagt væri upp með hana. Þeir sem tilraunina
ákváðu voru þó ekki allir á einu máli um hvers
vegna rétt væri að gera tilraunina og hvers vegna
væru að þeirra mati líkur til að hún kynni að
heppnast. Óskhyggjan réð för hjá sumum. Hinar
þekktu forsendur fyrir því að myntsamstarf gæti
gengið upp væru ekki endilega algildar að þeirra
mati. Ábatinn af myntsamstarfi myndi einfaldlega
víkja sumum þeirra til hliðar, svo afgerandi væri
hann. Aðrir voru raunsærri, en ekki að sama skapi
einlægir. Þeir trúðu á hugsjónina um sameiginlega
miðstýrða Evrópu, sem gæti staðið Bandaríkjunum
á sporði sem heimsveldi og rúmlega það. Íbúar hins
nýja evrópska veldis væru þannig mun fleiri en
keppinautarnir vestra. Evrópa stæði dýpri rótum á
flestum sviðum og sameiginleg auðlegð hennar
væri þegar sambærileg Bandaríkjanna og myndi
fara fram úr þeim nyti hún sameiginlegrar myntar.
En raunsæi þeirra sem mynduðu þennan hóp sagði
þeim að þjóðirnar myndu ekki ótilneyddar fylgja
forystumönnum sínum mikið lengra í sameining-
arátt. Það kom síðar á daginn. Sameiginleg stjórn-
arskrá náði ekki í gegn nema með því að breiða yfir
nafn hennar og númer. Þó fengu sárafáar þjóðir að
greiða atkvæði um hana. Ætluðu menn fyrst að
þétta miðstýringuna í Brussel og auka verulega
vald þar á kostnað fullveldis ríkja og stofna svo til
sameiginlegrar myntar gætu þeir rétt eins gleymt
henni. En með því að fara aftan að með myntina
inn bakdyramegin gæti tilraunin heppnast. Ekki
væri hægt né hollt að deila of mikið um þær for-
sendur sem þyrftu að vera til staðar svo sameiginleg
mynt stæðist. Þeim forsendum yrði einfaldlega
kippt inn á seinni stigum, þegar auðsætt væri orðið
að ella félli myntin. Veikleiki evrunnar gæti þannig
nýst til að skapa henni að lokum lífvænleg skilyrði.
Evran yrði sjálft tækið sem notað yrði til að knýja á
um nauðsynlega samþjöppun og miðstýringu.
Þessir aðilar, og þeir voru hinir sterku í Evrópu um
þær mundir, sögðu hver við annan og að nokkru
opinberlega að „forsendurnar“ væru í raun og
sannleika óhjákvæmileg skilyrði fyrir því að sam-
eiginleg mynt gengi upp. Þess vegna myndu koma
reglulega upp vandamál, og sum mjög alvarleg, í
myntsamstarfi sem stofnað væri til án þeirra. En
þær „krísur“ væru ekki kvíðaefni. Þvert á móti.
Hver krísa yrði notuð til þess að þrýsta á um aukið
samstarf og aukna miðstýringu. Þá væri öflug hótun
í hendi. Myntin virkar ekki og jafnvel hrynur ef við
stígum ekki þetta skref, yrði sagt í hvert eitt sinn.
Afleiðingarnar af því að myntin brestur yrðu ógn-
vænlegar, yrði viðlagið sem allir færu með. Slíkt
myndu fáir standast. Meira vald yrði því flutt jafnt
og þétt frá þjóðríkjunum við hverja krísu. Og fólkið
í aðildarríkjunum myndi þrátt fyrir andóf sætta sig
við þessar breytingar af tveimur ástæðum. Í fyrsta
lagi fyndi það fyrir ákveðnum þægindum af notkun
sameiginlegrar myntar og í annan stað yrði hvert
skref sem stigið yrði tiltölulega smátt í sniðum, svo
þjóðirnar myndu ekki átta sig fyrr en svo langt væri
gengið að ekki yrði aftur snúið. Aðferðin var kennd
við agúrkuna. Af henni er skorin örþunn sneið,
nokkrir millimetrar í hvert skipti, en skyndilega er
hún öll komin ofan á brauð, ef ekki lengra. Kenn-
ingar óskhyggjumanna gengu ekki upp, enda ekki
þess að vænta. En það gerðu áætlanir hinna raun-
sæju klækjarefa aftur á móti. Og valdið efldist jafnt
og þétt í Brussel og fullveldi aðildarríkjanna skertist
að sama skapi, hægt, en örugglega. En skyndilega
kom babb í bátinn. Forsendubresturinn, sem ekki
var tekið tillit til, birtist í stærri stíl en áður. Og þær
hremmingar komu í kjölfar alþjóðlegrar efnahags-
kreppu, sem ekki var búið að gera upp. Krísurnar
komu upp í hverju landinu af öðru og urðu þeim
óviðráðanlegar, vegna þess að þau höfðu ekki leng-
ur fullt forræði sinna mála. Ekki sína eigin mynt sem
lyti þeirra lögmálum. Löndin þoldu ekki til lengdar
skilyrðið um „eina peningastefnu fyrir alla.“ Það var
vegna þess að efnahagsstefnan var ekki ein og hin
sama. Og þessar krísur urðu svo alvarlegar að ag-
úrkuaðferðin var of seinfarin og reyndar með öllu
ófær. Því það stykki sem eftir var af agúrkunni hefði
þurft að gleypast í einu lagi ef sigrast ætti á vand-
anum. Þannig er agúrka aldrei sett á brauð. Og það
versta var að þá hefði fólkið á svæðinu séð í gegnum
aðferðina.
Góð ráð dýr
Nú voru góð ráð dýr. Reyndar mjög dýr. Því eina úr-
ræðið sem fannst var að kaupa sig út úr vandanum
og treysta á að hann væri einangraður við smáríkin
þrjú og því viðráðanlegur. Seðlabanki Evrópu vék til
hliðar ófrávíkjanlegum reglum sem hann hafði áður
svarið og sárt við lagt að hann myndi aldrei gera.
Ríkin á evrusvæðinu og sum utan þess en í sam-
bandinu sjálfu voru látin leggja fram háar fjárhæðir
eða lánsloforð til að mynda sjóð til að lána þeim
evruríkjum sem ratað höfðu í vandræðin. Reynt var
að setja fram skilyrði fyrir „hjálpinni“ sem draga
myndu úr líkum á að slík vandræði kæmu upp á nýj-
an leik, en einkum þó til að friða skattgreiðendur í
þeim ríkjum sem skikkuð voru til að leggja í púkkið.
Þau skilyrði eru hins vegar veik og efasemdir eru
uppi um hvort þau hafi verið ákveðin með fram-
bærilegum hætti og uppfylli öll formskilyrði. Og
þjóðirnar sem borga áttu brúsann neituðu að gera
það nema lánum til þeirra ríkja sem komið höfðu sér
í vandræði, eins og það var orðað, fylgdu veruleg
óþægindi fyrir þau. Vextir yrðu þannig að vera
íþyngjandi fyrir þær og efnahagslegu sjálfsforræði
þeirra yrði að víkja til hliðar í samvinnu við AGS,
þótt tímabundið væri. Í því fælist nauðsynleg nið-
urlæging fyrir viðkomandi þjóðir, sem hafa myndi
forvarnargildi gagnvart öðrum. Og þjóðirnar í vand-
ræðunum áttu engan kost. Sameiginlega myntin
hafði vissulega um stund breytt þeim í efnahagslegt
sæluríki, sem horft var til öfundaraugum. Þau höfðu
notið nær ótakmarkaðs lánstrausts og vaxtakjörin
voru miðuð við efnahagsástandið í Þýskalandi en
ekki undirliggjandi veruleika þeirra sjálfra. Evrópski
seðlabankinn, sem byggður væri á þýskum og
Reykjavíkurbréf 29.04.11
Verður krísan móðir allra krísa?