SunnudagsMogginn - 08.05.2011, Side 26

Þ
egar við gengum í Atlantshafsbandalagið 1949
var sagt að við ætluðum ekki að taka á okkur
þær skyldur að hafa hér her á friðartímum,“
segir Björn Bjarnason, fyrrverandi mennta-
málaráðherra og dómsmálaráðherra og formaður Varð-
bergs – samtaka um vestræna samvinnu og alþjóðamál,
sem hefur að markmiði að beita sér fyrir umræðum og
kynningu á alþjóðamálum, einkum öryggis- og varn-
armálum á norðurhveli jarðar. „En strax í ársbyrjun 1951
er ástandið orðið þannig í heimsmálunum að talið er
óhjákvæmilegt að gera sérstakar ráðstafanir til að verja
Ísland. Eins og sést við lestur varnarsamningsins fer
NATO þess á leit að hann sé gerður milli Íslands og
Bandaríkjanna.“
Varnarsamningurinn í meiri sátt en aðild að NATO
Varnarsamningur Íslands og Bandaríkjanna var undirrit-
aður 5. maí 1951 og tveimur dögum síðar, 7. maí, kom
varnarliðið. Björn segir sérkennilegt í ljósi þeirra deilna,
sem síðan hafi verið um varnar- og öryggismál, að á
þessum árum hafi verið mun minni deilur um gerð varn-
arsamningsins, en urðu um aðildina að NATO.
„Menn eins og Gylfi Þ. Gíslason, sem var á móti aðild-
inni að NATO, sagði að hann hefði stutt varnarsamning-
inn af því að menn hefðu verið mun betur upplýstir um
nauðsyn hans heldur en aðildarsamninginn að Atlants-
hafsbandalaginu,“ segir Björn. „1949 til 1951 verða um-
skipti í alþjóðamálum þar sem stríðið í Kóreu hefur mest
að segja. Síðan fer NATO að byggja upp sameiginlegar
varnir. Evrópumenn vilja fá Bandaríkjamenn til að verða
virkir þátttakendur í vörnum Evrópu. Ísland gerir þenn-
an samning á sama tíma og NATO setur á laggirnar sitt
herstjórnarkerfi, sem enn er við lýði.“
Björn kveðst ekki viss um að menn hafi litið svo á þegar
varnarsamningurinn var gerður að varnarliðið yrði til
langs tíma. „Í upphafi sjötta áratugarins eru umræður um
að Íslendingar eigi að taka að sér öryggisgæsluna sjálfir
frekar en treysta alfarið á Bandaríkin.“
Í upphafi kom bandaríski flugherinn hingað og hafði
frá Keflavíkursamningnum 1946 haft aðstöðu á Íslandi
fyrir tæknimenn og flugvélar. „Þá þurfti flugherinn á
flugvöllum eins og Keflavíkurflugvelli að halda til að geta
beitt sínum kjarnorkuherafla og flugvélum í Evrópu en
það breyttist þegar Bandaríkjamenn eignuðust stóru og
langdrægu B-52 sprengjuflugvélarnar. Tæknin leiddi til
að áhersla flughersins á Keflavíkurflugvöll minnkaði.
Flotinn kom hingað 1960 og stöðin var undir stjórn hans
þar til henni var lokað 2006.“
Björn segir að flugherinn hafi hins vegar alltaf verið
meira áberandi, sérstaklega þegar lok dvalar hans nálg-
uðust, vegna umræðunnar um orrustuþoturnar.
„En þetta var alltaf flotastöð og kafbátaleit og -varnir
þungamiðja í starfseminni þar sem lögð var varnarlína frá
Grænlandi um Ísland til Bretlands, GIUK-hliðið, með
tengingu yfir til Noregs til að fylgjast með sovéska flot-
anum á Norður-Atlantshafi. Síðan komu ratsjárkerfin,
sem endurspegluðu áhyggjur af sovéskum flugvélum.
Fyrstu ratsjáreftirlitsvélarnar, AWACS, sem sendar voru
út fyrir Bandaríkin, komu til Keflavíkurflugvallar rétt
fyrir 1980. Þá hafði ratsjárkerfinu verið lokað, en síðan
var ákveðið að opna það aftur og setja hér upp nýjar rat-
sjár á seinni hluta níunda áratugarins. Flugumferð Sov-
étmanna hér við land náði hámarki 1985 og 1986.“
Skynjuðu 1986 að komnir voru nýir tímar
Seinna árið verða þáttaskil. „Leiðtogafundurinn var
haldinn hér í október 1986 og þá skynjuðu Íslendingar
eins og allir aðrir nýja tíma í samskiptum austurs og vest-
urs og öllum öryggismálum. Framkvæmd varnar-
samstarfsins tók á þessum árum mið af þróuninni í sam-
skiptum austurs og vesturs, milli Sovétríkjanna og
Bandaríkjanna, milli Varsjárbandalagsins og Atlantshafs-
bandalagsins. Nú ráða önnur viðhorf matinu.“
Mikið var ávallt upp úr því lagt að varnarsamningurinn
væri tvíhliða og bent á að Bandaríkjamenn reyndu yf-
irleitt frekar að stofna varnarbandalög, hvort sem það var
í Evrópu eða Asíu, en að stórveldið semdi við smáþjóðir á
jafningjagrunni.
„Bandaríkjamenn litu eflaust líka svo á að varnir Ís-
lands væru hluti af vörnum Norður-Ameríku, Monroe-
kenningin næði ekki hingað,“ segir Björn. „Á þessum
tíma var engin Evrópuþjóð í stakk búin til þess að ábyrgj-
ast varnir Íslands með sama hætti og Bandaríkjamenn
gátu gert. Einnig endurspeglaði þetta þá staðreynd að
Bandaríkjamenn komu hingað 1941. Þá var samið um að
þeir tækju við af Bretum. Þar með komu þeir inn í seinni
heimsstyrjöldina bakdyramegin áður en ráðist var á Pearl
Harbor og var þetta fyrsta hernaðarlega skuldbinding
þeirra af þessum toga við bandamenn.“
Bókun sýndi nýtt viðhorf Bandaríkjamanna
Hin pólitíska umræða um veru varnarliðsins á Íslandi
snerist meðal annars um hvort Bandaríkjamenn myndu
virða íslenska hagsmuni. Í aðdraganda brottflutnings
hersins skrifaði Michael Corgan, prófessor í stjórn-
málafræði við Boston University, í Morgunblaðið að
bandarísk stjórnvöld yrðu að átta sig á því að margir ís-
lenskir stjórnmálamenn hefðu lagt mikið undir pólitískt
með því að segja að varnarsamstarfið byggðist á hags-
munum beggja. Með því að kveðja varnarliðið brott með
þeim hætti sem gert var væri Bandaríkjastjórn að grafa
undan málstað bandamanna sinna.
„Þetta er hárrétt,“ segir Björn. „Íslendingar brugðust
strax við nýjum aðstæðum í lok kalda stríðsins og 1992
var skipuð nefnd á vegum ríkisstjórnar Sjálfstæðisflokks
og Alþýðuflokks, sem skilaði skýrslu 1993 um stöðu Ís-
lands í öryggis- og varnarmálum. Þar kom fram að
greinilegt væri að hvorki NATO né Bandaríkjamenn vildu
Að tryggja
öryggi
borgaranna
Bandaríska varnarliðið kom til Íslands fyrir
sextíu árum og var hér í 55 ár. Björn Bjarnason,
formaður Varðbergs – samtaka um vestræna
samvinnu og alþjóðamál, segir að Bandaríkja-
menn hafi verið skammsýnir þegar þeir kölluðu
herinn brott og séu nú að átta sig á því. Íslend-
ingar þurfi að gæta eigin öryggis, þótt enginn
búist við að ráðist verði á Ísland. Þau verkefni
séu borgaraleg, ekki hernaðarleg.
Karl Blöndal kbl@mbl.is
Bandarískur hermaður talar í tal-
stöð á opnum degi árið 1959.
Morgunblaðið/Ól.K.M.
Þyrla varnarliðsins á Keflavíkurflugvelli kemur sjúkum sjó-
manni úr rússneskum togara undir læknishendur.
Morgunblaðið/Ól.K.M.
Hermenn bandaríska varnarliðsins með fána á lofti og byssur um öxl ganga
fylktu liði á Keflavíkurflugvelli í lok sjöunda áratugarins.
Morgunblaðið/Ól.K.M.