SunnudagsMogginn - 29.05.2011, Blaðsíða 20

SunnudagsMogginn - 29.05.2011, Blaðsíða 20
20 29. maí 2011 É g ákvað að fara og róa á litla bátnum mínu á Eiðavatni á Austurlandi fyrir skömmu. Gul vorsól sleikti vatnið. Æðislegt var að koma á vatnið og hressandi að róa. Sumarið var í nánd, náttúran að springa út og fuglarnir með hugann við varpið. Stundum er gott að vera einn í náttúrunni og losna úr hversdagsþrasi. Manneskjur nútímans eru fullar af falsi og hégóma, og eltast við falska drauma. Því getur verið gott að komast út og hreinsa hugann. Ég sá tvær endur á flugi. Þær voru lang- leitar með hvassan gogg og stutta vængi; flugu á ógnarhraða. Þær voru með hvíta og svarta bletti á síðunni. Ég hafði aldrei séð svona þotu- endur áður. Sjálfsagt nýbúar. Fyrir mér vakti ekkert annað en að fá líkamlega hreyfingu og góða úti- vist. En ég vissi að í hin- um enda vatnsins var Eiðahólminn. Merki- legur hólmi sem átti að vera skógi vaxinn frá fornu fari. 1909 hafði ungmennafélag gert hólmann að sínum samkomustað og byggt þar ræðustól og áhorfendabekki úr torfi og grjóti í fallegu rjóðri. Þessi Eiðahólmi var rúmlega 2 kíló- metra í burtu, of langt fyrir lítinn kvöld- róður. Hann sást ekki einu sinni, var hinumegin við langan skaga sem heitir Stórihagi. Þó var þessi hólmi í bakhluta hugans. Öldurnar voru mjúkar á Eiða- vatni og vorsólin glampaði á öldutopp- ana. Ég tók hressilega í árarnar. Áður fyrr var hægt að ganga út í þennan hólma. Þar hafði verið plantað ýmsum trjátegundum, meðal annars bergfuru. Líklega er Eiðahólmi fyrsti „náttúru- garður“ á Íslandi, en því miður fór hluti af samkomustaðnum undir vatn 1935 þegar stífla var gerð og yfirborðið hækkaði. Ég var bara nokkuð upplagður og bát- urinn þeyttist í gegnum vatnið. Gæsir voru á ferðinni, alltaf tvær saman. Þarna var ósnortin náttúra og gott að vera. Áður en ég vissi var ég kominn langleiðina yfir endilangt vatnið. Skyndilega sá ég háa dökkgræna trjátoppa í fjarska gnæfa yfir birkiskóginn. Mér varð starsýnt á þetta og hætti að róa. Það var eitthvað tignarlegt yfir þessum háu trjám sem stungu svo í stúf. En ég átti eftir langa leið fyrir tang- ann til að sjá hólmann allan. Ég var ekki til í að snúa við; ævintýrið togaði í mig. Lifandi og vakandi náttúran fylgdist með mér. Loks kom ég róandi fyrir tangann og hólminn blasti við. Þetta var ekki hólmi, þetta var eyja; ævintýraeyja með flottum risaháum grenitrjám. Þetta voru ekki þessi venjulegu jólatré, heldur þessi breiðu barrtré með löngu dökkgrænu nálunum, loðin og margstofna eins og tröll með mörg höfuð. Þetta var bergfura 7 metrar á hæð og 70 sentimetrar í þver- mál, gróðursett um 1910. Þessi tré kann- ast ég svo vel við frá Noregi. Ég réri ákafur áfram. Gæsirnar flugu upp frá bakkanum og görguðu á mig. Það var eins og ég heyrði daufan hljóm frá harmonikku og klið í fólki sem var að dansa. Þegar ég kom nær sá ég að þetta var bergfura af fínustu gerð, með rauðleitar rætur sem minna á klær sem ríg- halda í klettana. Vöð- vastælt og breið sem vaxa út og suður. Berg- furan er ekki algeng á Íslandi vegna sýkingar, en hér lifði hún góðu lífi. Ég dró bátinn á land í lítilli vík. Og þetta var eins og að stíga á land í Noregi; skugginn af trjánum, barrnálar á skóg- arbotninum, djúpi græni liturinn. Ég fann bálstæði í fallegu rjóðri og sætaraðir úr torfi, allt grasi gróið og smekklegt. Göngustígur var um eyjuna. Þarna var rómantísk og heilög stemming. Gæsaskítur var um allt og gæsirnar flugu upp undan grenitrjánum, gargandi reiðar. Ég rakst á eitt gæsahreiður undir grenigrein. Ég hafði aldrei séð eins mörg egg í einu hreiðri. Falleg hvít risastór egg, fallega raðað. Hreiður voru um allt. Þetta líktist paradís. Þarna var ró og næði til að vera þú sjálf- ur og ég ákvað að leggja mig á milli þúfna. Ég horfði upp til himins í gegnum trjá- toppana og þegar ég heyrði vindinn syngja í toppunum þá komu upp í hugann fallegar minningar frá Noregi. Vindurinn sveiflaði greinunum blíðlega. Í minn- ingum hugans dró ég fram kanóferð sem ég hafði farið á sænsku vötnunum, sigl- ingu í norska Skerjagarðinum. Sá fyrir mér fólk að borða við langborð í grænu rjóðri þar sem hvítur dúkur var á borð- um, sannkölluð sumargleði. Ég gleymdi mér algjörlega og sofnaði sælusvefni. Gæsirnar vöktu mig, þær vildu að ég færi að koma mér. Kvöldsólin skein í augu mín og það var hrollur í mér. En ég vildi ekki heim, heim í pappírsvinnu, stress og metorð. Ég og gæsirnar værum góð saman. Þetta var ævintýraeyjan mín. Ásgeir Hvítaskáld Ævintýraeyjan á Austurlandi ’ Ég fann bál- stæði í fallegu rjóðri og sæta- raðir úr torfi, allt grasi gróið og smekk- legt. Göngustígur var um eyjuna. Þarna var rómantísk og heilög stemming. Hinn mannlegi þáttur Þ egar danska póstskipið Phönix sigldi fyrir Reykjanes seint í jan- úar 1881 hreppti það aftaka norðanveður með hörkufrosti og blindhríð. Skipið var allt yfirísað og erfiðlega gekk að stýra því, auk þess sem menn vissu ekki fyrir víst hvar þeir væru staddir. Eftir tveggja sólarhringa baráttu við veðuröflin og þrotlausa vinnu við að brjóta ísinn af skipinu voru menn að nið- urlotum komnir. Er Phönix var statt út af Löngufjörum á Snæfellsnesi tók skipið niðri á blindskeri og leki kom að því. Áhöfnin, 24 menn, náði með naumindum að sjósetja björgunarbáta, enginn tími gafst til að bjarga farmi skipsins. Það varð til happs að skipið hafði strandað skammt frá landi, þannig að allir komust í land. Aftakabylur var og fimbulkuldi, á bilinu 10-20° frost. Nauðsynjavörur um borð Komnir í land börðust skipbrotsmenn áfram í veðrinu og komust ekki til byggða fyrr en mörgum klukkustundum síðar. Margir voru illa á sig komnir og þannig fór að einn úr áhöfninni lést nokkrum dögum síðar sökum kalsára. Þá varð læknir að fjarlægja útlimi nokkurra manna. Næstu daga var reynt að bjarga ein- hverju af farmi skipsins en það reyndist hægara sagt en gert. Kom það sér illa fyrir marga enda mikið af nauðsynjavörum um borð. Ferðir póstskipsins voru fátíðar á þessum árum, einkum yfir háveturinn. Nokkrar ferðir voru farnar um borð í skip- ið, þar sem það hékk á skerinu, en lestin var full af sjó og því ógerlegt að bjarga póstpokum skipsins, þar sem þeir voru allir geymdir í skutnum. Töluverður reki varð úr flakinu og náði rekasvæðið alla leið frá strandstað að Búð- um á Snæfellsnesi. Uppboð á rekamunum voru haldin af sýslumanni og gat fólk boð- ið í þá hluti sem ekki voru merktir ákveðnum eiganda. Jarðneskar leifar Jóns Sigurðssonar for- seta og konu hans, frú Ingibjargar Ein- arsdóttur, höfðu verið fluttar með Phönix frá Danmörku til Íslands tæpu ári fyrir strandið. Til að heiðra minningu þeirra voru listamenn og myndhöggvarar fengn- ir til að koma með hugmyndir, gera teikn- ingar og kostnaðaráætlanir að gerð minn- ismerkis, sem setja átti upp á Íslandi við leiði þeirra hjóna. Þessar tillögur og teikn- ingar voru sendar með Phönix í þessari örlagaríku ferð. Einnig eru heimildir fyrir því að marmaraplata sem setja átti á leiði skáldsins Kristjáns Jónssonar, Fjalla- skálds, hafi verið með í skipinu. Tók niðri á blind- skeri í aftakaveðri Ragnar Edvardsson fornleifafræðingur segir rannsóknina á póstskipinu Phönix opna nýj- an kafla í íslenskri fornleifafræði sem fræði- grein og gefa greininni fleiri möguleika á að túlka fortíðina og skilning á sögu íslensku þjóðarinnar. Sérsvið hans er strand- og sjáv- arminjar og sýndi hann málinu fyrir vikið strax mikinn áhuga eftir að Arnar og félagar fundu flakið. Rannsóknin hófst formlega nú í maí og hefur rannsóknasetur Háskóla Ís- lands á Vestfjörðum umsjón með henni í samstarfi við Fornleifavernd ríkisins. „Vandamálið við íslenska fornleifafræði er það að menn eru alltaf að eltast við það sama. Það hafa fáir farið út í skipulagðar rannsóknir á minjum á hafsbotni fyrr en nú,“ segir Ragnar. Spurður um skýringu á þessu svarar hann því til að fornleifarannsóknir á hafsbotni séu dýrar í framkvæmd og aðstæður mun erfiðari en á landi. Tilvalið til þjálfunar „Fáir fornleifafræðingar hafa kafararéttindi eða reynslu við rannsóknir á minjum á hafs- botni. Mikilvægt er fyrir íslenska forn- leifafræði að þjálfa upp kafara í aðferðafræði neðansjávarrannsókna svo að í framtíðinni verði til hópur áhuga- og fræðimanna sem sinnt geta þessari hlið fornleifarannsókna á vísindalegan hátt. Póstskipið Phönix er til- valið til þjálfunar kafara þar sem það liggur á litlu dýpi og allar aðstæður ákjósanlegar,“ segir Ragnar. Hann segir litlar upplýsingar til um að- stæður neðansjávar við rannsóknir á skips- flökum, það er áhrif kulda á kafara við forn- leifarannsókn, hafstrauma og aðra umhverfisþætti. Við þessa rannsókn muni safnast upplýsingar og reynsla sem nýtist við frekari rannsókn á minjastöðvum neð- ansjávar. Að sögn Ragnars er lítið vitað hvernig járn, timbur eða aðrir efniviðir varðveitast neðansjávar við Íslandsstrendur fyrir þær sakir að saltmagn sjávar, lífverur sem flýta fyrir eyðingu og fleira er mismunandi eftir hafsvæðum. „Rannsóknin mun gefa ákjós- anlegt tækifæri til að safna upplýsingum um hafsvæðið við sunnanvert Snæfellsnes og gefa hugmynd um minjastaði á því svæði. Slíkar upplýsingar munu nýtast við rann- sóknir á öðrum neðansjávarminjastöðum á svæðinu.“ Dýr farmur á sinni tíð Öll aðföng voru flutt inn til landsins með skipum fram á 20. öld og Ragnar segir vitn- eskju um það hvað kom inn í landið af skorn- um skammti. Hann segir of snemmt að segja til um hvað Phönix hafi að geyma en spennandi verði að rannsaka það niður í kjöl- inn. „Póstpokarnir eru auðvitað löngu horfnir en það er eftir ýmsu öðru að slægjast. Vitað er að þetta var dýr farmur á sinni tíð.“ Ragnar vonast til að rannsóknin á Phönix verði grunnur að frekari rannsóknum á neð- ansjávarminjum en þegar er búið að stað- setja tuttugu flök við Vestfirði sem hann brennur í skinninu af löngun til að rannsaka. „Ég hef gert fimm ára áætlun um rannsókn- ina á Phönix og vonandi munu niðurstöður hennar sýna fram á hvað hægt er að gera í þessum efnum við Íslandsstrendur. Þetta er bara byrjunin.“ Þess má geta að seinna í sumar stendur til að setja upp sýningu á völdum minjum úr póstskipinu Phönix í Sjóminjasafninu á Akranesi. Straumhvörf í íslenskri fornleifafræði Ragnar Edvardsson fornleifafræðingur hefur sérhæft sig í strand- og sjávarminjum. Morgunblaðið/Sverrir

x

SunnudagsMogginn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: SunnudagsMogginn
https://timarit.is/publication/785

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.