SunnudagsMogginn - 17.07.2011, Qupperneq 15

17. júlí 2011 15
S
agt hefur verið að lög um málefni
fatlaðs fólks frá árinu 1992 séu
þau lög sem eru kannski oftast
brotin á Íslandi fyrir utan um-
ferðarlögin. Það var lengi vel eitthvað til í
því,“ segir Páll Matthíasson, geðlæknir og
framkvæmdastjóri geðsviðs Landspítala.
„Samkvæmt lögum eiga fatlaðir rétt á bú-
setu við hæfi, enginn á að þurfa að búa á
stofnun. 17 manns bíða nú eftir búsetuúr-
ræðum á Kleppi. Það er rúmur helmingur
af sólarhringsplássum sem við höfum þar
til endurhæfingar, en endurhæfingu sem
við getum sinnt á viðkomandi stofnun er í
tilfelli þessara einstaklinga lokið, aðrir
komast ekki í plássin og biðin gerir illt
verra. Fyrir ári lagði ég inn konu sem var
búin að ná sér mjög vel af geðrænum
veikindum á Kleppi, til örstuttrar dvalar,
uns viðunandi húsnæði fengist, þar sem
við blasti að annars færi hún á Konukot en
ég óttaðist að hún myndi ekki þola það og
veikjast aftur. Biðin hefur verið erfið og
nú er hún að veikjast á ný þar sem hún er
föst inni á Kleppi.“ Klepp segir Páll vera
hugsaðan sem rólegri stað til endurhæf-
ingar og undirbúnings fyrir útskrift í erf-
iðari tilfellum. Geðdeildin við Hringbraut
og Hvítabandið við Skólavörðustíg sinni
hins vegar bráðamálum og lyndisrösk-
unum í meiri mæli.
Plássum fyrir sjúklinga með geðrask-
anir á stofnunum hefur fækkað mikið frá
því um 1970 þegar þau voru á milli 300 og
400 en þau eru nú innan við 140. „Hlut-
fallslega eru þessi pláss mun færri en hjá
nágrannaþjóðum okkar, hér eru um 3,5
pláss á hverja 10 þús. íbúa á meðan Norð-
menn eru með tólf pláss og Svíar sex á
hverja 10 þús. íbúa.“ Páll segir muninn
vera jákvæðan að stærstu leyti. „Stofn-
anavæðing gekk aldrei mjög langt hér á
landi. Víða voru hæli mun fjölmennari og
algerlega aðskilin frá annarri heilbrigð-
isþjónustu. Síðustu árin höfum við stigið
markviss skref í átt frá stofnunum þar
munar mest um Straumhvarfa-verkefnið.
Þar sem fólk sem átti rétt á studdri búsetu
fékk hana. Það sem hefur brugðist nú er í
fyrsta lagi að byggja nýtt húsnæði til bú-
setu, en hinsvegar hefur ekki tekist að
stíga skrefið lengra. Fólk getur oft stigið
næsta skref, úr studdri búsetu yfir í sjálf-
stæða búsetu með minni stuðningi. Það
hefur ekki gengið eftir og flöskuháls hefur
myndast þar. Þar sem við höfum svo fá
legurými á geðdeildum, samanborið við
það sem við þurfum og samanborið við
önnur lönd verður ekki stigið lengra í því
að loka geðdeildum. Fé til frekari búsetu-
úrræða verður að koma annars staðar frá
úr velferðarkerfinu.“
Vantar samfélagsgeðþjónustu
„Að mínu viti stöndum við vel á ýmsum
sviðum. Í fyrsta lagi í tengslum við af-
stofnanavæðinguna; hér býr ekki fullt af
fólki inni á stofnunum við slæmar að-
stæður. Við reynum að koma fólki fyrir í
sjálfstæðri búsetu. Annað sem við gerum
vel er að halda nauðungarvistun í lág-
marki. 20-35% af öllum innlögnum eru
nauðungarinnlagnir á Norðurlöndunum.
Hjá okkur er sú tala undir 4% sem er
mikill munur. Á Norðurlöndunum er fólk
enn ólað niður en það gerum við ekki.
Á hinn bóginn vantar okkur betri sam-
félagsgeðþjónustu eins og er skýrt tekið
fram í Helsinki-sáttmálanum frá 2005 að
eigi að bæta úr. Á mínum tveimur árum
hér hef ég lagt áherslu á það. Árangurinn
af slíku starfi er með ólíkindum. Fyrir
rúmu ári settum við upp samfélagsteymi
til að styðja tæplega 100 manns sem lögð-
ust mjög oft inn á geðdeildir. Samanlagt
voru innlagnardagar þess fólks um 1.400
dagar á ári áður en vinnan hófst en okkur
tókst að fækka þeim niður í rúmlega 300.
Þetta er lækkun upp á 70% sem er nátt-
úrlega gríðarlega mikið.“
Örorka vegna geðfötlunar hefur aukist
mikið á síðustu árum þrátt fyrir aukin úr-
ræði, lyf og þjónustu. Þróunin er í takt við
það sem hefur verið að gerast á Vest-
urlöndum. Páll segir þetta áhyggjuefni en
hefur fáar skýringar aðrar en að við búum
í flóknari heimi. „Kröfur um getu eru
miklar, minna má vera að þar til að fólk
hætti að fá vinnu. Oft þyrfti að koma fólki
Geðheilbrigðisþjónustan á
líka að vera úti í samfélaginu
Páll Matthíasson vill auka þjónustuna úti í samfélaginu.
Morgunblaðið/Sigurgeir S.
’
Það er annað mál að
ekki gengur að líta
bara til líffræðilegra
skýringa. Félagslegar og
sálrænar skýringar eru oft
mikilvægar. Staðreyndin er
sú að mjög virtir vís-
indamenn hafi byrjað mjög
líffræðilega þenkjandi en
svo mildast.
Hlutfall örorku af
völdum geðraskana
Heimild: Heilbrigðisráðurneytið
0,45
0,40
0,35
0,30
0,25
0,20
0,15
0,10
0,50
0,00
19
92
19
9
5
19
9
9
20
0
2
20
0
5
20
0
9
H
lu
tf
al
l
fyrir heimili hefur oft hvorki tíma né fé
til að stunda viðtalsmeðferð.
Fráleitt er að skella sökinni um vöxt
vandamálsins á fólk sem vinnur af
miklum heilindum í þágu geðheil-
brigðis. Við lifum í flóknum heimi þar
sem kröfur til fólks fara sívaxandi.
Miklu fremur þarf að skoða þá menn-
ingu sem hefur skapast í kring um geð-
heilbrigði og ekki síður eigin viðhorf til
geðraskana og hvernig þau hafa mótast.
Hvernig breytinga er þörf
Lengi hefur verið á stefnuskrá heil-
brigðisyfirvalda að stefnt skuli að skyn-
samlegri notkun geðlyfja og ýmislegt er
verið að gera til að örva þá þróun. Það
breytir ekki þeirri stöðu sem við erum í.
Kjarninn í málflutningi þeirra sem rætt
er við í blaðinu í dag er sá að nauðsyn-
legt sé að færa þjónustu og umræðu um
geðheilsu frekar inn í meginstrauminn.
Miðað við umfang vandans og þróun
síðustu áratuga virðist sem svo að það
sé leiðin áfram. Breytinga er þörf á mis-
munandi stigum til að þjónustan og úr-
ræðin miðist ekki að svo miklu marki
við að kæfa elda með geðlyfjum.
Segja má að lyf og í þessu tilfelli geð-
lyf (við notum mest af öllum Norð-
urlandaþjóðunum af þunglyndis- og of-
virknilyfjum) séu tákngervingur fyrir
ákveðið hugarfar sem ríki í samfélag-
inu. Of oft virka þau sem skyndilausn í
stað þess að takast á við rót vandamáls-
ins.
Það er erfitt að takast á við vandamál
með því að ræða við allt tengslanet þess
sem á í vanda með geð sitt. Það er erfitt
að gera róttækar breytingar á lífs-
mynstri einstaklings, hvað þá heillar
þjóðar. Það er erfiðara að stöðva einelti
en að sinna bara þolandanum. Það er
erfitt að fá heila þjóð til að breyta við-
horfi sínu gagnvart geðheilsu. Það er
því verðugt verkefni fyrir höndum þar
sem margt bendir til að ástandið fari
versnandi.
’
Kjarninn í málflutn-
ingi þeirra sem rætt
er við í blaðinu í dag
er sá að nauðsynlegt sé að
færa þjónustu og umræðu
um geðheilsu frekar inn í
meginstrauminn.
Morgunblaðið/Ómar
Mikið traust hefur verið lagt á notkun geð-
lyfja í okkar samfélagi. Eins og sést á þess-
um tölum hafa dagskammtar á hverja þús-
und íbúa rokið upp á síðastliðnum
áratugum. Þrátt fyrir það hefur örorka
vegna geðfatlana aukist sem hlýtur að vera
efni til umhugsunar. Þessar tölur segja þó
ekki alla söguna Hallgrímur Björgvinsson
segir t.a.m. frá því í myndinni Maður eins og
ég að á tímabili hafi hann verið á 7 mismun-
andi lyfjategundum í einu til að takast á við
geðklofa. Margir einstaklingar taka því inn
margar lyfjategundir samtímis.
Notkun Tauga- og geðlyfja hefur margfaldast
Fjöldi dagskammta af tauga- og geðlyfjum
á hverja þúsund íbúa 1989-2009
Heimild: Hagstofa Íslands
Notkun DDD á 1000 íbúa á dag
20
09
20
08
20
07
20
06
20
05
20
04
20
03
20
02
20
01
20
00
19
99
19
98
19
97
19
96
19
95
19
94
19
93
19
92
19
91
19
90
19
89
31
9,
3
31
3,
8
31
1,
3
29
8,
0
29
8,
0
28
4,
3
27
2,
7
26
3,
0
24
9,
2
23
8,
4
22
0,
2
20
6,
7
19
1,
7
17
6,
5
16
3,
7
14
7,
4
13
8,
6
13
8,
0
12
6,
1
12
5,
4
12
8,
5