Ný saga - 01.01.1998, Qupperneq 8

✓
Vésteinn Olason
Halldór Kiljan
Laxness var ekki
eitt þeirra skálda
sem skríða í skjól
fyrir stormum
samtíðarinnar.
Hann lagði
ótrauður út í
illviðrin, og ekki
er hægt að sjá
að hjartað hafi
kalið þótt honum
hafi orðið villu-
gjarnt í byljunum
finningahita þess viðburðar sem varð á F>ing-
völlum 1944. „ísland farsælda frón“ og „Gunn-
arshólmi" bergmála enn í vitundinni, en stolt
hins sigursæla hefur nú leyst af hólmi ákall
þess sem örvænti um framtíðina á eymdartím-
um. I lslandsklukkunni tjáir Halldór í senn
eymd og örvæntingu fyrri alda og von bestu
manna um að kvæða- og sagnaarfur vísi veg
til framtíðar þjóðar sem eigi eftir að rétta úr
kútnum.
I stormum samtíðar
Það var fleira að gerast í heiminum árið 1944
en stofnun örfámenns lýðveldis í úthafinu
miðju. Heimsstyrjöld geisaði með skelfilegu
mannfalli og eyðingu verðmæta og Iét enga
þjóð ósnortna. Þegar hún hófst voru ekki
liðnir nema tveir áratugir frá því að fyrri
heimsstyrjöld lauk og æskumenn Evrópu lágu
í hrönnum í valnum. A tímaskeiðinu milli
þessara styrjalda höfðu undirstöður mannfé-
lagsins skolfið, á aðra hönd vegna byltingar-
innar í Rússlandi og myndunar þess ríkis sem
kenndi sig við alræði öreiganna, en vegna
kreppu og atvinnuleysis í löndum kapítalism-
ans á hina. Halldór Kiljan Laxness var ekki
eitt þeirra skálda sem skríða í skjól fyrir
stormum samtíðarinnar. Hann lagði ótrauður
út í illviðrin, og ekki er hægt að sjá að hjartað
hafi kalið þótt honum hafi orðið villugjarnt í
byljunum. Þjóðernishyggjan, sem hafði ver-
ið haldreipi Islendinga í meira en hundrað ár,
hafði það sem af var öldinni sýnt á sér hlið-
ar sem voru æði fráhrindandi fyrir þá sem
ekki vildu gera mun á þjóðfrelsi og kröfu um
frelsi og réttlæti til handa alþýðu. M.a. þess
vegna var Halldóri mikilvægt að gera greinar-
mun á því sem verðmætt var í fornum þjóðleg-
um arfi og því sem illt var og afkáralegt ef
menn ætluðu að gera það að mælistiku á mann-
gildi í nútímanum. Þess vegna er hann byrjaður
að hugsa um Gerplu, einmitt á þeirri stund sem
hann lofar fornsögurnar af þvílíkri mælsku.
Skáldfræðimaður
Nýlega hefur hugtakið skáldævisaga sést á tit-
ilsíðu bókar, og er skemmtilega tvírætt eins og
þess höfundar var von og vísa. Þegar fjallað er
um skrif Halldórs Kiljans Laxness um fornís-
lenska sagnahefð, væri líklega ekki illa til fall-
ið að kalla hann skáldfræðimann. Meginefni
þessarar greinar er skáldfræðimennska Hall-
dórs og áhrif þessarar fræðimennsku á skáld-
rit hans.4
Skáldfræðimennska Halldórs kom snemma
fram og beindist framan af einkum að ýmsum
merkum höfundum síðari tíma, svo sem Hall-
grími Péturssyni, Jónasi Hallgrímssyni og
fleirum. Hann víkur þegar í æsku að fornsög-
unum og þá helst til að lasta þær, eins og oft
hefur verið rakið. Gagnrýni á fornsögur og
dýrkun þeirra var eðlilegur hluti af uppreisn
Halldórs gegn íslenskri menningu og þröng-
um sjóndeildarhring hennar, sem var eitl
skrefið á þroskabraut ungs höfundar.
Segja má að skáldfræðimaðurinn Halldór
Kiljan Laxness hafi fyrst snúið sér að forn-
bókmenntunum af alvöru þegar hann tók að
búa fornrit til prentunar í upphafi fimmta ára-
tugarins og síðan með „Minnisgreinum um
fornsögur", sem fyrst birtust í Tímariti Máls
og menningar 1945 og voru endurprentaðar í
ritgerðasafninu Sjálfsögðum hlutum 1946.
Eftir það birtist eitlhvað um fornar sögur og
kvæði í flestum ritgerðasöfnum hans, og ein
bók, Vínlandspúnktar 1969, er alveg helguð
þessum skrifum. Eðlilegt er að skipta skrifum
Halldórs um fornsögur í tvennt. Annars veg-
ar eru greinar um hina fornu sagnaritun þar
sem hún er lesin sem sagnfræði, frá gagnrýnu
sjónarhorni. Hins vegar eru greinar sem fjalla
um list fornsagna, einkum íslendingasagna,
og um túlkun þeirra. Hér verður fjallað um
þennan seinni flokk.5 Sjálfur var Halldór sér
auðvitað meðvitaður um þá sérstöðu sem
skáldfræðimennska hans hafði. Þar skortir
ekkert á áhuga á viðfangsefninu, lærdóm né
6
j