Ný saga - 01.01.1999, Page 16

Helga Kress
Tilvísanir
* Ég þakka Einari Gunnari Péturssyni, Helga Þorlákssyni,
Jonnu Louis-Jensen, Má Jónssyni, Sigurði Líndal, Sigurði
Péturssyni og Stefáni Karlssyni fyrir ábendingar og at-
hugasemdir við samningu þessarar greinar. Einnig Sagn-
fræðingafélagi Islands sem bauð mér að halda fyrirlestur
um efnið á hádegisfundi í Þjóðarbókhlöðu 16. mars s.l. Þá
fá starfsmenn þjóðdeildar og handritadeildar Landsbóka-
safns kærar þakkir fyrir ómetanlega aðstoð við öflun
heimilda.
1 „Skriptamál [Ólofar Loptsdóttur]", fslenskt fornhréfa-
safn VI (Reykjavík, 1900-1904), bls. 236-47. Skriftamál-
in eru í heftinu sem kom út árið 1900. Formáli Jóns Þor-
kelssonar er á bls. 236-38.
2 Mjög miklar heimildir og sagnir eru til um þau hjón. Sjá
m.a. Björn Þorsteinsson, Enska öldin í sögu íslendinga
(Reykjavík, 1970). - Einar Bjarnason, íslenskir œttstuðlar
II (Reykjavík, 1970). - Arnór Sigurjónsson, Vestfirðinga-
saga 1390-1540 (Reykjavík, 1975). - Jón Samsonarson,
„Bændaháttur", Gripla V (1982). - Einar Gunnar Péturs-
son, „Fróðleiksmolar um Skarðverja", Breiðftrðingur 1990.
3 Förandringar i kvinnans stallning under medeltiden. Rit-
stjórar Helgi Þorláksson og Silja Aðalsteinsdóttir. Rit
Sagnfræðistofnunar 8 (Reykjavík, 1983). Fyrirlesturinn
birtist síðar í mjög breyttu formi og er nafn Ólafar þar
ekki nefnt. Sjá Magnús Stefánsson, „Seksualitet og synd
i middelalderen", Liv og helse i middelalderen. Ritstjóri
Ingvild 0ye. Onsdagskvelder i Bryggens Museum VI
(Bergen, 1992).
4 „Skriftamál Ólafar ríku Loptsdóttur“, Morgunblaðið, 12.
júlí 1981, bls. 48-49. Segist blaðamaöurinn, Elín Pálma-
dóttir, byggja umfjöllun sína á viðtali við Magnús og
greinargerð hans. Ekki eru alltaf skýr mörk milli þess sem
blaðamaðurinn segir og þess sem hún hefur eftir viðmæl-
andanum.
5 Lbs. JSig 308 8vo. Þetta eru 11 blöð, bundin aftast í kver
með ýmsum skjölum. Skriftamálin enda í miðri setningu
neðst á blaði llr og er baksíðan auð. Hér hefur því ekki
týnst blað aftan af, heldur hefur skrifarinn af einhverjum
ástæðum hætt skriftunum. Jón Þorkelsson telur að hann
hafi dáið frá þeim. Upphaf skriftamálanna er til á fjögra-
blaðabrotsblaði, einnig Lbs. JSig 308 8vo. Það er sam-
hljóða aðalhandritinu að því undanskildu að fyllt er í
eyðu fyrir nafn skriftabarns.
6 Páll Eggert Ólason, íslenzkar œviskrár I (Reykjavík,
1948), bls. 88. Að vi'su telur Páll Eggert að Ásgeir hafi lát-
ist árið 1772. Jón Þorkelsson hrekur þetta með lilvísan lil
handrits eftir „meistara Hálfdan Einarsson" þar sem seg-
ir „að séra Ásgeir hafi dáið 1773, og verðr það að vera
rétt.“
7 I formála vitnar Jón Þorkelsson til Magnúsar Ketilssonar
sem geti þess „árið 1800 í riti sínu um kirkjur á íslandi ...
að til sé enn tvenn skriptamál ... ‘som de to fornemme
Koner Solveig Thorleifsdatter og Solveig Björnsdatter
siges at have gjort, og som deres Confessionarius eller en
anden, som de have aabenbaret deres Bekjendelse har
skriftlig forfattet.’ “ Telur Jón að skriftamálin sem Magn-
ús eignar Solveigu Þorleifsdóttur séu „einmitt skriptamál
Ólöfar".
8 Ekki er útilokað að handrit með skriftamálunum hafi
verið til á Skarði og það sé einmitt þess vegna sem þau
hafa verið eignuð Ólöfu ríku. í Skýrslu frá Þjóðskjala-
safninu í Reykjavík (Reykjavík, 1917) segir frá miklu og
fornu skjalasafni sem hafi verið til á Skarði á Skarðs-
strönd. „En auk þess var enn mikið safn á Skarði alla tíð
Kristjáns Magnusens (d. 1871), en það kvað hafa ger-
eyðzt skömmu síðar af vatnshlaupi í leysingum í læknum,
er hljóp í kjallarann, þar sem skjalasafnið var geymt.“
(Bls. 68 nm) Þá segir Þorsteinn Þorsteinsson frá eyðingu
handrita á Skarði í riti sínu um Magnús Ketilsson: „Sagt
var, að seint á síðastliðinni öld hafi veriö gjörð megin-
hreinsun á Skarði á hinum ‘gömlu skruddum og brjefa-
rusli’ og margt þar dæmt á bál. Var þar viðstaddur bók-
bindari, er dæma skyldi um gildi bókanna, og var þá auð-
vitað farið meir að ytri gerð en innihaldi .“ Magnús Ket-
ilsson sýslumaður (Reykjavík, 1935), bls. 233. Handrit
skriftamálanna hefur sennilega verið illa farið, hafi það
verið til, þar sem ætla má að það hafi verið lesið af fleir-
um en Pétri Eggerz.
9 fslenzkt fornbréfasafn VII (Reykjavík, 1903-1907), bls.
238-42.
10 „Turpissima" er hástig af lat. „turpis“ sem merkir ósæmi-
legur, siðlaus eða svívirðilegur og skírskotar til kynlífs.
Orðið er notað um ákveðna tegund synda, sbr. íslenskan
skriftaspegil frá 15. öld: „Sjötta grein kallast turpido af
postulanum, það er í kossum, kreistingum og umfaðman,
það er mortale, og því meiri sem hann tendrar með því-
líkum hlutum í sjálfum sér upp meira eld lostagirndarinn-
ar.“ Sjá „Speculum penitentis". Udg. af Knud-Erik
Holme Pedersen og Jonna Louis-Jensen. Opuscula. VIII.
Bibliotheca Arnamagnæana XXXVIII (Kpbenhavn,
1985), bls. 221.
11 Sjá Handritadeild Landsbókasafns. Óskráð. „Gjörðabók
Hins íslenska bókmenntafélags 1880-1912. Deild Hins ís-
lenska bókmenntafélags í Reykjavík.“
12 Bogi Benediktsson, Sýslumannaœfir II (Reykjavík,
1889-1904), bls. 513nm.
13 Edvard Bull, Folk og kirke i middelalderen (Kristiania,
1912), bls. 169.
14 Sýslumannaœftr II, bls. 513.
15 Edvard Bull, Folk og kirke, bls. 169.
16 Edvard Bull, Folk og kirke, bls. 170.
17 Edvard Bull, Folk og kirke, bls. 173.
18 Oluf Kolsrud,„Kirke og folk i middelalderen“, Norsk
teologisk tidsskrift 1913, bls. 144-45.
19 Arnór Sigurjónsson, Vestftrðingasaga 1390-1540 (Reykja-
vík, 1975), bls. 140.
20 Arnór Sigurjónsson, Vestfirðingasaga, bls. 141.
21 Óttar Guðmundsson, íslenska kynlífsbókin (Reykjavík,
1990), bls. 35.
22 Óttar Guðntundsson, íslenska kynlífsbókin, bls. 134.
23 Skriftir felast í skriftamálum (lat. confessio) og skrifta-
boðum (lat. poenitentia), þ.e. bæði í játningum synda og
viðurlögum við þeim. Sjá Edvard Bull, Folk og kirke, bls.
106 o.áfr. Skriftaformálar eru staðlaðar forskriftir synda-
játninga. Ekki eru alltaf skýr mörk milli skriftaboða og
skriftaformála í heimildum. Um leynd skriftamála, sjá
Edvard Bull, Folk og kirke, bls. 93; einnig Jarl Gallén,
„Botsakrament“, Kulturhistorisk leksikon for nordisk
middelalder II (Kpbenhavn, 1957), bls. 183.
24 Á miðöldum voru skrifaðar handbækur með svokölluð-
um skriftaspeglum sem fengu mikla útbreiðslu. Sjá Jarl
f4