Ný saga - 01.01.1999, Page 43

✓
Oþekkti konungurinn
ópu. Adam frá Brimum fullyrðir að enginn
konungur hafi verið í Noregi fyrir daga Há-
konar jarls og gerir eina son Haralds sem
þekktur er úr samtímaheimildum, Eirík blóð-
öx, að dönskum konungssyni. Vitnisburður
nafnarannsókna nær ekki einungis til Eiríks.
Haraldur sjálfur ætti að hafa verið danskur ef
menn vilja ekki hafna því með öllu að gera
greinarmun á austnorrænum og vestnorræn-
um málum á 9. öld. Munu fáir verða til þess. í
óbundnu máli frá þessurn tíma finnst því
hvergi fast land undir fótum.
Konungar í kvæöum
Nú kemur að heimildum sem rnjög hefur ver-
ið til vitnað á þessari öld, einkunt af norsk-
um sagnfræðingum. Það eru dróttkvæði liirð-
skálda. í hinum almenna heimildaskorti um
Harald hárfagra hafa dróttkvæðin orðið það
haldreipi sem leyft hafa mönnum að halda í
fyrsta konung Noregs. Heimildir sem leystu
allan vanda.
Vandinn hófst með gagnrýni Gustavs
Storms (1845-1903) og Yngvars Nielsens
(1843-1916) á hefðbundnar heimildir norskra
sagnfræðinga, Heimskringlu og aðrar kon-
ungasögur. Storm boðaði fyrstur rnanna þá
skoðun að rannsaka ætti kvæðin óháð sögun-
um sem þau konta fyrir í. Norskir sagnfræð-
ingar voru hneykslaðir en sænskir sagnfræð-
ingar sem boðuöu gagnrýna heimildanotk-
un hvað ákafast í upphafi 20. aldar fögnuðu.
Þeir treystu ekki konungasögum en öðru máli
gegndi urn dróttkvæðin.20 Norskir sagnfræð-
ingar, nteð Halvdan Koht og Johan Schreiner
(1903-67) í broddi fylkingar, fóru nú að velta
kvæðunum fyrir sér og lögðu lil endurskoðun
sögunnar á grundvelli þeirra.
En er hægt að túlka drótlkvæðin án tillits
til sagnanna sem þau eru í? Hefur það verið
reynt til þrautar? Ef litið er framhjá lausavís-
um, sem fræðimenn treysta yfirleitt illa, verða
einkum fyrir tvö kvæði sent ljalla urn Harald
hárfagra, Glymdrápa og Hrafnsmál. Glymdrápa
er sjö vísur og tveir helmingar í útgáfu Finns
Jónssonar (1858-1934), dróttkvæð og fullkom-
lega regluleg. Ekki niunu önnur kvæði sem
svo er ástatt unt vera frá níundu öld. Því er
kvæðið hið elsla sinnar tegundar, ef við föll-
umst á að það sé ort um 900. Hins vegar er
ekkert við kvæðið sjálft sem tengir það við
þann tíma, aðeins sú ályktun að kvæðið sé um
Harald hárfagra og sé ort á þeim tíma sem
hann ríkti. Aldursákvörðun kvæðisins er
m.ö.o. byggð á sögunum sem það finnst í.
Átta vísur sem taldar eru vera úr kvæðinu
eru í Fagurskinnu, Heimskringlu eða hvoru-
tveggja ritinu. Þar er Haraldur hvergi nefnd-
ur. I níundu vísu, vísuhelmingi sem einungis
er í Haralds þætti Flateyjarbókar, kemur svo
nafnið. Hvernig vitum við að kvæðið í Fagur-
skinnu og Heimskringlu er um hann? Vegna
þess að sögurnar segja það en ekki drótt-
kvæðið sem átti þó að vera óháð heintild.
Fyrstu vísur kvæðisins lýsa konungi sem
dvelur uppi á heiði áður en hann heldur til or-
uslu á sjó. Síðan er lýst orustu hans við tvo
konunga þar sem hann hefur sigur. Síðan er
lýst hernaði hans „fyr haf sunnan“ og orustu
við „her skota“ en þessi konungur er einnig
nefndur „andskoti gauta“. „Herr Skota“ vísar
til hernaðar á írlandi og hefur kenningin
„hlymræks trgð“ oft verið talin vísa lil borgar-
innar Limerick. Ekki taka þó allir undir það,
t.d. ekki Bjarne Fidjestpl (1937-94).21 Heldur
er þetta fátæklegur fróðleikur, en meira verð-
ur þó ekki með góðu móti kreist úr kvæðinu.
Peter Sawyer (f. 1928) hefur bent á þann
mun sem sé á þögn keltneskra heimilda um
Harald annars vegar og vitnisburði þeirra unt
herferðir Magnúss berfætts 1098 og 1102.
Taldi hann að sagnir um herferð Haralds væru
sennilega unglegar og byggðar á því sent vit-
að væri um herferð Magnúsar.22
Ef frásögn Glymdrápu þykir torræð gegnir
öðru máli um Hrafnsmál. Þetta kvæði, sent
einnig er nefnt Haraldskvæði, er varðveitt í
Fagurskinnu, Heimskringlu og Haralds þætti
í Flateyjarbók. Jón Helgason (1899-1986)
taldi „víst að kvæði með jafn óbundnum hætti
hefur ekki haldizt óbrjálað svo langan tíma í
munnlegri geymd.“23 Samt liafa fræðimenn
reynt að nota kvæðið sem heimild um Harald
hárfagra. Öðrum heimildum er ekki til að
dreifa.
Það er raunar vafasamt að hægt sé að ræða
um þetta kvæði sem eina heild. Það er í raun
samsafn brota sem sett voru saman af texta-
fræðingum á 19. öld, 23 vísur í útgáfum.24 í
Mynd 5.
Johan Schreiner.
Mynd 6.
Finnur Jónsson.
41