Ný saga - 01.01.1999, Síða 72

/»
Atökin um Atlantshafsbandalagið
Það virðist
oft gieymast
þegar rætt er
um íslenska
friðarsinna, að
meginþættirnir
í hugmynda-
fræði þeirra
voru alþjóðlegir
ekki fjöldahreyfing og starfsemi þeirra mið-
aðist ekki við að safna stórum félagaskrám
eða skipuleggja aðrar aðgerðir en að efna til
borgarafunda marka þau upphaf nútíma frið-
arhreyfingar á íslandi. Sumarið 1960 var í
fyrsta sinn efnt til Keflavíkurgöngu og voru
félagsmenn úr Friðlýstu landi í hópi skipu-
leggjenda, þótt samtökin sem slík stæðu ekki
fyrir göngunni. Varð þessi aðgerð kveikjan að
stofnun Samtaka hernámsandstæðinga sem í
tæpan áratug báru uppi andófið gegn hern-
um.6
Margar ástæður mætti nefna fyrir því að
fjöldafriðarhreyfing náði fótfestu á Islandi í
kringum 1960. Bent hefur verið á þær vænt-
ingar sem stjórnarsáttmáli rfkisstjórnar Her-
manns Jónassonar kveikti meðal her-
stöðvaandstæðinga. Þá gaf landhelgismálið
andstæðingum hersetunnar öflugt áróð-
ursvopn upp í hendurnar og sneri mörgum til
andstöðu við NATO og herinn. Þessir þættir
megna þó ekki einir og sér að skýra hvers
vegna þróun mála varð með þeim hætti sem
raun ber vitni. Til að skilja samhengið í sögu
íslenskrar friðarhreyfingar er nauðsynlegt að
skoða hana sem hluta af alþjóðlegri hreyf-
ingu.
Nútíma friðarhreyfingar komu fram í Vest-
ur-Evrópu og Bandaríkjunum undir lok sjötta
áratugarins. Þær voru ekki flokkspólitískar,
heldu spruttu þær upp meðal alnrennings sem
óðum var að vakna til vilundar um kjarn-
orkuógnina. Skrif vísindamanna á borð við
Albert Einstein og heimspekinga á borð við
Bertrand Russel urðu hugmyndafræðilegur
grundvöllur að þessum hreyfingum og lögðu
þeim til vísindaleg og siðfræðileg rök í barátt-
unni.
Arið 1957 tókst breskum kjarnorkuvopna-
andstæðingum að sameina um 100 lilla friðar-
hópa víðs vegar um landið í þjóðarráð fyrir
stöðvun kjarnorkuvopnatilrauna og ári síðar
voru samtökin CND (Campaign for Nuclear
Disarmament) stofnuð í Lundúnum.7 CND
sótti styrk sinn fyrst og fremst til almennings,
sveitarstjórnarmanna og grasrótarsamtaka
um allt Bretland. Til að gera þennan fjölda
sýnilegan var mikil áhersla lögð á mótmæla-
aðgerðir á borð við friðargöngur, mótmæla-
stöður og útifundi. Á þessum samkomum bar
mjög á einkennismerki hreyfingarinnar,
CND-merkinu, eftir listamanninn Gerald
Holtom, sem síðar varð hið alþjóðlega friðar-
merki.8
íslenskir friðarsinnar voru fljótir að til-
einka sér skipulag og baráttuaðferðir hinna
bresku félaga sinna. Strax í fyrstu Keflavíkur-
göngunni mátti sjá CND-merkið á spjöldum
og skipulag Samtaka hernámsandstæðinga
tók mjög mið af hinum bresku samtökum.
Hugmyndafræðilega voru tengslin einnig
skýr. Bæklingurinn Friðlýst iand sem áður
hefur verið vitnað til, hófst á eftirfarandi til-
vitnun í Albert Einstein:
Ég hef beðið eftir réttri stundu til að þess
að [svo] hrópa viðvörunarorð mín út yfir
veröldina. Ég mun leggja í hróp mitt alla þá
orku, sem ég á enn eftir. Vetnissprengjan er
leikfang djöfulsins.9
Þessum inngangsorðum fylgdi löng og ítarleg
umfjöllun um ógnir vetnissprengjunnar, þá
eyðileggingu sem slíku vopni væri samfara og
uppdráttur af hugsanlegri dreifingu geisla-
virks úrfellis eftir kjarnorkuárás á Keflavík,
svo eitthvað sé nefnt. Aðeins á tæpurn tveim-
ur síðum af 55 er herstöðvamálið sett í sam-
hengi við fiskveiðideilur íslendinga og Breta
og áherslan á neikvæð menningarleg áhrif
herstöðvarinnar er í lágmarki. Það virðist oft
gleymast þegar rætt er um íslenska friðar-
sinna, að meginþættirnir í hugmyndafræði
þeirra voru alþjóðlegir, en í baráttu sinni áttu
þeir til að hagnýta sér séríslenskar aðstæður,
s.s. í menningarmálum og deilum vegna land-
helginnar.
Hluti af alþjóðlegri hreyflngu
Samhengið milli íslenskra og erlendra friðar-
hreyfinga verður enn skýrarara þegar lengra
tímabil er skoðað. Eftir því sem leið á sjöunda
áratuginn dró úr krafti baráttunnar, en eftir
1970 tók íslenskum friðarsinnum að svella
móður á ný, með nýjunr baráttuaðferðum og
liðsmönnum, meðal annars af hinni svoköll-
uðu „68-kynslóð“. Einnig fór að bera á því að
boðskapurinn tæki breytingum, andstaða við
slríðsrekstur í fjarlægum löndum og við
heimsvaldastefnu stórveldanna varð fyrir-
ferðameiri í greinum og ræðum friðarsinna.
70