Morgunblaðið - 27.10.2011, Qupperneq 25

UMRÆÐAN 25
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 27. OKTÓBER 2011
„Æðsta takmark
sagnfræðinnar er að
leita sannleikans“
(Björn Jón Bragason,
2008). Er það ekki ein-
mitt köllun Háskóla Ís-
lands? Háskóli Íslands
svaf makindalega með-
an Róm brann. Ekki
andæfðu kennarar skól-
ans ofurlaununum og
fjármálabraskinu sem
riðu þjóðinni á slig á tíu
árum, 1998-2008. Rektor HÍ hefur
sagt opinberlega að gagnrýni Há-
skólans hafi skipt miklu máli. Það
voru hvorki kennarar né nemendur
Háskóla Íslands sem fjölluðu um
spillingarmátt ofurlauna og græðgi.
Það gerðu aldraðir menn, nú látnir,
eins og Guðmundur Helgi Þórðarson
læknir (Um gróðafíkn, Mbl. 11. jan-
úar 2004) og Kristján Pétursson
deildarstjóri (Gróðafíkn og óheft auð-
hyggja, Fréttablaðið 21. mars 2004).
Áður hef ég vitnað í merkan leiðara
Morgunblaðsins 16. september 2004.
Þórarinn Björnsson skólameistari
Menntaskólans á Akureyri var ann-
álaður skólamaður. Hann var í senn
fluggáfaður og djúpvitur. Mesta
áherzlu lagði hann þó jafnan á siðvit-
ið: drenglyndi og góðvild. „Það er
ekkert til fegurra en heiðarlegur
maður.“ Í skólaslitaræðu 1955 fjallaði
hann um þjónustuna og sagði m.a.:
„Og læknar eru þjónustumenn sjúk-
linga sinna og þannig mætti lengi
telja.“ Ræðunni lauk hann þannig:
„Og ég á enga betri ósk að færa ykk-
ur að skilnaði en þá, að þið megið
verða þjónustumenn einhvers, sem er
meira en þið sjálf, og þó jafnframt
andlega frjálsir.“
Árið síðar lauk hann
skólaslitaræðu sinni
þannig: „Látið ekki
blekkjast af falskri
þekkingu, ef hægt er að
kalla slíkt þekkingu.
Fyllist aldrei þekking-
arþótta. Þekkingin má
aldrei spilla þeirri auð-
mýkt hjartans, sem er
uppspretta hinnar
æðstu visku.“
Líkt og Jónas Hall-
grímsson hugsaði Þór-
arinn Björnsson með
hjartanu. Skilnings-
gáfur þeirra voru einstakar.
Í ræðu við brautskráningu kandi-
data fyrsta vetrardag 1998 sagði Páll
Skúlason háskólarektor m.a.: „En
þetta segir okkur líka að við lifum og
erum til sem hugsandi verur í ríki
kenninga og hugmynda. Hvað ein-
kennir það ríki? Er stjórnarfar þess
frjálst og lýðræðislegt? Eða er það of-
urselt tilteknum öflum og þá hverj-
um? Svarið virðist augljóst: Fjöl-
miðlar samtímans stýra straumum
hugmynda og ráða myndun skoðana
meðal almennings. En hverjir ráða
fjölmiðlunum?“
Undir lok ræðunnar sagði háskóla-
rektor: „Barátta gegn skammsýni er
aðalsmerki frjálsrar, gagnrýninnar
hugsunar. Það er ósk mín til ykkar,
kandídatar góðir, að þið reynist trú
þeirri köllun fræða ykkar að reyna að
skilja samhengi hlutanna á sem
dýpstan og víðfeðmastan hátt. Gætið
þess umfram allt að hreykja ykkur
aldrei af fræðum ykkar.“
Þegar ofangreind ræða var flutt
mátti hugsandi mönnum vera ljóst að
komnir voru ískyggilegir siðferð-
isbrestir í íslenzkt þjóðlíf. Hvar hefði
það gerzt í lýðræðisríki, að fjár-
glæframenn semdu frumvarp til laga
og sætu með þingmenn í sölum þjóð-
þings dögum saman að kynna þeim
frumvarpið? Þetta gerðist í Alþing-
ishúsinu í mars 1998. Í vöggu lýðræð-
isins. Ég lofaði engu, sagði þingmað-
urinn, er sagði mér þessi fáheyrðu
ótíðindi. Ekkert var sparað til að
koma þessu ógæfumáli fram. Ekkert
látið skeika að sköpuðu. Landlæknir,
yfirlæknar og prófessorar lækna-
deildar léku lykilhlutverk í siðlausri
hlutabréfasölu DeCode. Þeirra á
meðal varaformaður Læknafélags Ís-
lands og nú formaður siðfræðiráðs
þess.
Það var gagnagrunnsmálið og
hlutabréfabraskið sem því tengdist,
sem lagði grunninn að góðærinu sem
svo var kallað. „Miklu veldur sá, sem
upphafinu veldur.“ Rannsókn-
arskýrsla Alþingis rétt tæpir á því
máli. Páll Hreinsson lagaprófessor og
Vilhjálmur Árnason prófessor í heim-
speki voru vísast báðir vanhæfir til að
fjalla um mál DeCode vegna fyrri af-
skipta af fyrirtækinu. Er það ástæð-
an?
„Munið sæmd skólans.“ Með þeim
orðum brýndi Þórarinn Björnsson
skólameistari nemendur og kennara
Menntaskólans á Akureyri. Háskóli
Íslands hefur ekki einu sinni lært af
hruninu: Menn ávinna sér virðingu og
traust. Það er fullt ævistarf. Ekki
söluvara.
Eftir Jóhann
Tómasson »Háskóli Íslands hef-
ur ekki einu sinni
lært af hruninu: Menn
ávinna sér virðingu og
traust. Það er fullt ævi-
starf. Ekki söluvara.
Jóhann
Tómasson
Höfundur er læknir.
Takmark sagnfræðinnar
Einelti drepur. Við
höfum séð nokkur
dæmi um slíkt í fjöl-
miðlum undanfarin ár.
Þetta er svo sem ekk-
ert nýtt. Það eina sem
er nýtt við þetta er að
núna er byrjað að
fjalla um mál sem áð-
ur var þagað um. Ég
spái því að þetta muni
aukast enn frekar nú
þegar þagnarmúrinn
er rofinn. Og það sem er hættulegt
við umræðuna er að hún kemur
þeirri hugmynd inn hjá börnunum
að sjálfsvíg sé raunhæfur möguleiki
í stöðunni.
Hvað gæti verið verra en að vera
útilokaður af jafningjum sínum?
Ætli það sé nokkur sársauki meiri
en slík niðurlæging? Að vera barinn
og niðurlægður daglega af skóla-
félögum og fullorðnir gera lítið sem
ekkert til að hjálpa þér. Það hafa
margir verið í þessum sporum og
það eru margir í þessum sporum í
dag. Það er ekki endilega þannig að
fullorðnir vilji ekki hjálpa. Oft er
það svo að fullorðnir sjá ekki hversu
alvarlegt ástandið er fyrr en það er
orðið of seint að bregðast við. Börn
sem hafa orðið fyrir fordómum og
fengið á sig brennimerkingu frá
samfélaginu eiga mjög erfitt með að
snúa við því orðspori. Oft er niður-
staðan sú að þolandi eineltis þarf að
flýja skólann. En það hefur þó
reynst góð lausn í mörgum tilfellum.
Börn eiga oftast nýtt tækifæri í nýj-
um skóla.
En af hverju þurfa málin að
þróast á þennan veg? Af hverju er
ekki gripið inn í málin fyrr? Eitt er
að börn eru oft ekki tekin alvarlega.
Ef barn verður vitni að slælegum
viðbrögðum fullorðins við einelti þá
er líklegt að það hætti að treysta á
fullorðna. Börn, líkt og við flest,
leita ekki með sín vandamál til ein-
hvers sem þau treysta ekki. Á sama
tíma refsa gerendur eineltis þoland-
anum fyrir að segja frá. Er nema
von að þolendur læri það fljótt að
það getur haft verri afleiðingar að
kjafta frá?
Stundum eru gerendur eineltis al-
gjörlega óforskammaðir og einbeitt-
ir í sínum óþokkaskap. Þeir þræta
fyrir allt og ljúga jafnvel að for-
eldrum sínum. Það vill auðvitað ekk-
ert foreldri trúa því að barn þess sé
gerandi eineltis. Því miður vill það
gerast að foreldrar styðja börnin sín
í eineltinu með því að neita að vinna
með skólanum og ganga jafnvel svo
langt að hóta skólanum og starfs-
mönnum hans. Þegar slík staða
kemur upp þá getur skólinn ekkert
gert. Skólinn getur ekki vísað ger-
endum eineltis úr skóla nema í mjög
stuttan tíma vegna þess að það er
skólaskylda í landinu. Þetta þýðir þá
aftur að gerandinn verður að víkja
með tilheyrandi kostnaði fyrir fjöl-
skyldu þolandans.
Er einhver sanngirni í þessu?
Eiga þolendur eineltis að þurfa að
flýja skóla sinn vegna þess að þeir
eiga það á hættu að mæta ger-
endum sínum, sem hafa beitt þá
jafnvel líkamlegu ofbeldi og pynt-
ingum? Þetta er eitt af því sem
verður að breyta. En það verður
ekki gert nema með lagasetningu.
Það verður að breyta lögum á þann
hátt að skóli eða barnaverndaryf-
irvöld geti vísað gerendum eineltis
úr skóla eins lengi og þörf krefur.
Það er ólíðandi að gerendur og þol-
endur séu látnir takast í hendur og
svo eigi lífið að halda áfram eins og
ekkert hafi ískorist. Reynslan sýnir
að það virkar aldrei þannig.
Þolendur og forráðamenn þeirra
eiga að hafa rétt á því að kæra ein-
eltismál til barnaverndaryfirvalda
og þar sé brugðist við
snarlega, m.a. með því
að fjarlægja gerendur
úr skóla meðan málin
eru rannsökuð. Þegar
ég tala hér um ger-
endur á ég við þá sem
hafa orðið uppvísir að
hegðun sem þætti
glæpsamleg ef um full-
orðna einstaklinga væri
að ræða. Þar sem ein-
elti er ofbeldi gegn
börnum ættu einelt-
ismál að vera barna-
verndarmál, án undantekninga. Það
er mikil ábyrgð hjá þeim sem vinna
með börnum að tilkynna ekki um
illa meðferð á börnum til barna-
verndaryfirvalda. Í slíkum tilfellum
ætti að vera hægt að sækja starfs-
menn skóla eða aðra sem vinna með
börnum til saka, í það minnsta til að
greiða skaðabætur vegna vanræsklu
sinnar. Þeir sem vita af illri meðferð
gegn börnum en bregðast ekki við
þurfa að bera ábyrgð. Ef skólum er
gert mögulegt að vísa ofbeldisfullum
gerendum eineltis úr skóla, þá ættu
starfsmenn skóla að vera komnir
með öll vopnin í hendurnar sem þarf
til að sinna skyldu sinni og vernda
börnin.
Að lokum vil ég minna á eineltis-
daginn sem haldinn verður 8. nóv-
ember nk. Þá ætla nokkrir ráða-
menn þjóðarinnar að undirrita
sáttmála þar sem því er lofað að
vinna gegn einelti. Forvarnir gegn
einelti eru nauðsynlegar, en þær eru
aðeins önnur hliðin á lausn vandans.
Hin hliðin er bættar aðgerðir til að
takast á við einelti þegar það kemur
upp. Það er margt í kerfinu sem
hindrar það að eineltismál séu leyst
á farsælan máta. Það þarf lagasetn-
ingu til að breyta kerfinu. Lög gegn
einelti eru í gildi í Noregi, Svíþjóð
og í flestum ríkjum Bandaríkjanna.
Á Íslandi eru hins vegar engin lög
gegn einelti. Nú hefur verið stofn-
aður hópur um þetta málefni: Ein-
eltislög strax! Málefni hópsins eru
unnin að stórum hluta frá systur-
samtökum í USA sem kalla sig
Bully Police. Markmið hópsins Ein-
eltislög strax! má lesa á síðunni
www.einelti.com
F.h. hópsins Eineltislög strax.
Af hverju þarf
að setja lög
gegn einelti?
Eftir Viðar Frey
Guðmundsson
Viðar Freyr
Guðmundsson
» Það verður að
breyta lögum á
þann hátt að skóli eða
barnaverndaryfirvöld
geti vísað gerendum
eineltis úr skóla eins
lengi og þörf krefur.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður
og er forsvarsmaður þrýstihópsins
Eineltislög strax!
- nýr auglýsingamiðill
569-1100
finnur@mbl.is