Teningur - 01.06.1989, Síða 7

beinlínis innilokaður. Á þessum árum
hafði hann ennþá einhverja sjón, jafn-
vel bærilega, og það var sú eðlilega
staðreynd að hann gat séð sem fældi
hann frá heiminum en rak hann að
bókunum. Það var reynt hvað eftir
annað að fá hann í fyrirlestraferðir til
Bandaríkjanna, en hann var ófáan-
legur til að hverfa frá sinni ástkæru
Buenos Aires. Pað var ekki fyrr en
hann hafði misst sjónina að mestu og
gat aðeins séð heiminn eins og óljós
skil dags og nætur að hann þáði loks
boð um að halda Eliot Norton fyrir-
lestra við Harvard háskólann í Banda-
ríkjunum, fyrir áeggjan Juan Marichal,
sem var þá formaður sögudeildar
skólans. Með því að Borges sagði í
viðtali í The New Yorker, meðan á
dvölinni stóð, frá gamalli löngun sinni
til að koma til íslands setti Juan, sem
ég hafði þekkt lengi, sig í samband
við mig í gegnum mág sinn, Salinas,
(systir hans er Solita sem Lorca orti
svo laglega um) og bað mig að taka á
móti Borges. Hann ætlaði að koma til
íslands án nokkurs tilstands. Þessu
lofaði ég en gat ekki staðið við það,
vegna þess að dagana sem hann
ætlaði að dvelja á íslandi þurfti ég að
vera í Amsterdam að setja upp SÚM-
sýningu þar. Úr þessu urðu dálítil
vandræði uns ég skrifaði Matthíasi
Johannessen, sem var formaður
Bandalags íslenskra listamanna, og
bað hann að koma í minn stað. Það
gerði hann svo vel að Borges heim-
sótti ísland þrisvar.
Borges greip hvert tækifæri, sem
gafst í fjölmiðlum og manna í milli, til
að tala um ísland og íslenska menn-
ingu á sinn sérstæða hátt. Hann var
upphafið sambland af óskhyggju og
veruleika þess manns sem hefur
kynnst heiminum að mestu i gegnum
bækur og hugleiðingar um hann.
Andlitið Ijómaði. Hann hallaði sér
örlítið fram á blindrastafinn eins og
hann hlustaði og horfði inn í sig en
hlustaði um leið eftir ómi frá umhverf-
inu. Heyrnin virtist hafa sljóvgast í
sama mæli og sjónin, þótt sú væri
ekki raunin. Með þessari ósjálfráðu
íhugulu framkomu virtist hann geta
látið t.d. sjónvarpsáhorfendur sjá, að
sjálfsögðu með sínum eigin hætti, inn
í fjarlægan íslenskan heim sem var
heillandi en alger óraunveruleiki. Eftir
að hann varð staurblindur skerptist
sjón hans á heiminum og hann varð
djarfari en áður í því að láta í Ijós mót-
sagnir sínar bæði í bókmenntalegu til-
liti og þjóðfélagslegu. Áralöng inni-
lokuð þögn hans virtist fá allt í einu
málið við það að hann varð blindur á
augunum, og það kom honum stund-
um í rækilega klípu. Þeir sem þykjast
sjá heiminn og mennina í raunveru-
legu Ijósi sjá oftast lítið annað en Ijós
síns eigin vilja og eru blindir á fyrir-
brigði mannlegs lífs; þess vegna
fordæmdu þeir skáldið miskunnar-
laust. Næmleiki Borges var næmleiki
blinda mannsins: hann sá inn á við til
innri heima, þar sem raunheimurinn
er að sjálfsögðu líka að einhverju
leyti, en hann er bara bundinn í aðrar
formviðjar en sínar eiginlegu; í þessu
tilviki í formskynjun skáldsins Borges.
Hjá honum gerðist eitthvað svipað og
hjá hinum blinda Hómer.
Áhugi Borges á íslandi var að sjálf-
sögðu ekki kominn að öllu leyti frá
honum sjálfum, heldur öðrum: fyrir-
rennurum hans meðal suður-amer-
ískra skálda. Oft hef ég hugleitt það
að áhugi minn á suður-amerískum
bókmenntum og menningu hafi verið
samfara áhuga hans á íslenskri menn-
ingu og bókmenntum. Eftir því sem
hann óx varð ég vísari um margt.
Eitthvað af því ætla ég að rekja stutt-
lega: eins og það að í Bólivíu hafði
komið út Ijóðabók um norrænt og ís-
lenskt efni sama árið og Borges fædd-
ist, 1899. Helsta Ijóðskáld Kólumbíu á
19. öld, Pombo, orti undir dulnefninu
Edda, vegna þess dálætis sem hann
hafði á Eddunum. Lezama Lima, mesta
Ijóðskáld Kúbu á þessari öld, fjallaði
um íslenskan skáldskap og Cortazar
skrifaði skáldsögu sem átti að hafa
svipað eðli eða sömu lögun og Askur
Yggdrasils; og hann orti Ijóð um
„kyrra íslenska morgna" þótt hann
hefði aldrei til íslands komið.
Þannig mætti lengi telja. Hér verður
samt staðar numið.
Við kynni mín af verkum Borges hóf
ég einskonar leit að íslandi í bók-
menntum suður-amerískra þjóða,
sem mæla á spænska og portúgalska
tungu. í Brasilíu fann ég meðal annars
skáldsöguna Saga eftir Veríssimo og
smásagnasafn í „þáttastiT', Sagarana,
eftir Gimaraes Rosa (Sagarana merkir
Einskonarsaga; á máli innfæddra
þýðir orðið rana „einslags") og A ilha
dos demonios (Djöflaeyjan) eftir Dinah
de Queiroz.
Til fróðleiks má geta þess að í
Heimsstyrjöldinni síðari var læknirinn
og rithöfundurinn Guimaraes Rosa
konsúll Brasilíu í Hamborg. Á síðustu
dögum stríðsins sagði Brasilía Þýska-
landi stríð á hendur. Konsúlnum var
þá umsvifalaust varpað í fangelsi og
hann hugsaði eins og sannur rithöf-
undur: „Loksins fæ ég algert næði til
að lesa og skrifa“. Þannig varð fangels-
isvistin til þess að hann rakst á útgáfu
af íslendinga sögunum í bókasafni
fangelsisins og fór að kynna sér þær.
Eftir það byrjaði hann að skrifa sína
fyrstu bók undir áhrifum frá þeim og
sinni fyrri stöðu sem læknir á auðnum
Brasilíu. Sagarana hét bókin. Síðan
átti hann eftir að skrifa fjölmargar
bækur, þar sem hann er algerlega hann
sjálfur með alla mannleg heild sína í
viðfangsefni og stíl. Fyrir bragðið varð
hann að mesta rithöfundi Brasilíu.
Skáldkonan Dinah hafði mikinn
áhuga á íslandi. Sagt er að hún hafi
haft slíkan áhuga á því að hún giftist
manni sem var sendiherra Brasilíu á
íslandi en hafði aðsetur í Lissabon.
Jóhanna Kristjónsdóttir birti einu sinni
viðtal við hana í Morgunblaðinu fyrir
mörgum árum, skömmu áður en hún
lést. Bókin Djöflaeyjan er „hugmynd"
sem hún gerir sér af íslandi. Veður-
farið þar er afar einkennilegt og í hálf-
gerðum vísindaskáldsagnastíl. Dinah
skrifaði líka ágætar vísindasögur.
Hér hefur verið greint örlítið frá því
sem vaknaði eftir að ég slæmdi ósjálf-
rátt hendinni í bókahilluna í Crystal
City við Balmesgötu, eflaust blind-
fullur af besta dry martinidrykknum í
borginni, sem Paco Noger, bareig-
andi og stjórnleysingi, var óspar á að
blanda og gefa mér í Barcelona fyrir
32 árum og ég hef aldrei sagt frá fyrr
en núna.
5