Teningur - 01.06.1989, Blaðsíða 32

á annan veg en ætlað var, Jónasi til
mikillar gremju. Því viti menn! Fólkið
snýr sér, boðar föstu til iðrunar synda
og klæðist grófum kuflum úr striga
eða grófri ull, hærusekkjum (he-
breska orðið er samstofna ísl. orðinu
sekkur) til að tákna iðrun og yfirbót.
Og það á síðar eftir að koma fram að
þetta uppátæki fólksins, að snúa sér,
rústar fyrirætlanir Jónasar.
Fregnin af viðbrögðum fólksins
berst til kóngsins þar sem hann situr á
hástól sínum. Og skyndilega verður
þess háttar viðsnúningur sem í bók-
menntum er ætíð merki um mestu
snilld og heldur athygli lesandans
vakandi: Kóngurinn af Níníve bregst
svo við, að hann sviþtir af sér purpur-
anum í einu svifkasti og sest í ösku
líkt og Job til þess að tákna djúpa
iðrun sína. Og hann sendir þegar í
stað út kallara sem flytja lýðnum kon-
unglega tilskipun að allir, menn og
skepnur, skuli iðrast í sekk og ösku.
Þegar hér er komið sögu liggur við
að glensið fái yfirhöndina í frásög-
unni. Tilskipunin býður að ekki skuli
einungis allt fólkið fasta til iðrunar og
yfirbótar heldur skuli naut og sauðir
ífærð hærusekkjum og bolarnir og
kusurnar hrópa í kór með mannfólk-
inu um miskunn Guðs yfir hina vondu
borg.
Það er með ólíkindum að fjallað sé
um hina alvarlegustu þætti trúarinnar
á jafn gáskafullan hátt, því að í niður-
lagi kaflans er talað um afturhvarf frá
illri breytni og þá trú að iðrun og yfir-
bót bægi frá óheill og afleiðingum
syndar. Og eins og fólkið sneri sér, er
einnig sagt að Guð hafi snúið sér,
sama sögnin notuð. Þessi viðsnún-
ingur gegnir tvennum tilgangi í sög-
unni. Fyrst leiðir hann fram miskunn
Guðs, sem sagt er frá að hafi misk-
unnað sig yfir lýðinn, og síðan birtir
hann andstæðuna miklu (sem er
kannski kjarni Jónasarbókar) milli
Guðs ástar og stirfni Jónasar.
Þessir drættir myndarinnar eru
dregnir af mikilli list. Kóngurinn af
Níníve er bein andstæða Jónasar, og
mynd hans er á hinn áhrifaríkasta hátt
gerð kímileit og kankvís. Þessar tvær
persónur, spámaðurinn Jónas í
brennandi heift og kóngurinn af Ní-
níve í pelli og purpura, leggja undir
sig allt sviðið í kaflanum. Með því að
iðrast í sekk og ösku fer konungurinn
nákvæmlega eftir prédikun Jónasar,
en samt sem áður ónýtur hann ráð
hans og ómerkir boðskap hans. Þessi
þverstæða er möndulásinn sem list
sögunnar snýst um.
Með þessu móti er gripið á frum-
þætti í guðsvitund Biþlíunnar, að Guð
er kærleikur. Flann birtist í umhverfi
ærslafenginnar myndar af baulandi og
jarmandi búpeningi í hærusekkjum
með ösku á kollinumlSú kímileita lýs-
ing lýkur einmitt upp fyrir okkur merk-
ingu Jónasarbókarinnar, alvörunni
sem birtist í þeirri glettni sem sprettur
af gamanleiknum sem vex upp úr
harmleik mannlegra örlaga. Harm-
leikur Jónasar (í sálminum) þar sem
hann situr á hafsbotni með þang um
höfuðið í greipum dauðans breytist í
gleðileik við sigur upprisunnar.
JAKOBSGLÍMA GUÐS VIÐ JÓNAS
Þar var komið sögunni, er við skildum
við frásöguþráðinn, að Guð hafði misk-
unnað sig yfir fólkið. En það féll Jón-
asi ekki. Hann fór ekki leynt með and-
stöðu sína við miskunn Guðs og
býður honum upp í krappan dans.
Svo segir frá viðbrögðum Jónasar við
fyrirgefningu Guðs:
Jónas fylltist (andstyggð og)
hneykslun og honum brann reiðin, og
sagði: „Ó, Drottinn! Var það ekki ein-
mitt þetta sem ég sagði áður en ég fór
að heiman! Það var vegna þessa sem
ég í fyrstunni vildi flýja til Tarsis ... Því
að ég vissi að þú ert líknsamur og
miskunnsamur guð, þolinmóður og
gæskuríkur og fyrirgefur hið illa. “
Hér býður Jónas sjálfu almættinu
byrginn. Hann lýsir afdráttarlausri
andstyggð sinni á þessari frumtján-
ingu trúar Gamla testamentisins, svo
að jafnvel jaðrar við guðlast og færist
óhugnaður yfir frásögnina. Jónas er í
ystu neyð staddur. Og hann veit það
jafnvel og Joþ að enginn getur deilt
við sjálfan Guð. Hann sér að lífi hans
er lokið, því lífi sem hann hafði lifað í
rökhyggjunni kaldri, sem byggirá lok-
uðu kenningakerfi en er ekki opin fyrir
miskunn þar sem ella væri dómur og
þeirri ást sem gengur þvert á ætlanir
manna.
En hér, á þessum eina stað í allri
bókinni, rís Jónas hátt. Hann tekur
afleiðingum vantrúar sinnar sem hann
hafði haldið vera trú:
„Drottinn, taktu líf mitt, því ég vil
heldur deyja en lifa!“
Hér er ekki háð (írónía), eins og
margir ritskýrendur ætla, hér er birt
harmræn mynd af neyð Jónasar. En
jafnframt kemur höfundur í veg fyrir
að örvænting grípi lesandann með því
að leiða fram andstæðu örvilnunar,
kímnina (eins og Mozart, sem var
aldrei taumlaus í gleðinni né örvita í
sorginni), en slík kímni er eigind
þókarinnar og verkfæri höfundar til
þess að láta gleðileikinn og harmleik-
inn mætast í lokin og leiða fram von-
ina.
GUÐ GLETTIST VIÐ JÓNAS
Er höfundur bókarinnar hefur látið
lesendur skyggnast ofan í hyldýpi
ystu myrkra mannlegrar neyðar, þar
sem Jónas afneitar trúnni og óskar
sér dauða, er frásögninni lyft í nýja
tóntegund. - En gætum fyrst að bak-
sviði næstu viðburða.
Jónas er frávita eftir þessa orð-
ræðu. Hann staulast út úr hinni miklu
borg og skjögrar út á bersvæði.
Brennheit sólarsvækjan gerir honum
ómótt, og hann tínir saman sprek í
ofurlítið hreysi. Þar býr hann um sig í
forsælunni, hjarnar ofurlítið við og
bíður þess nú (með svolítilli óþreyju)
hvort muni nú ekki eftir allt saman
rætast það sem hann sagði fyrir.
Sem hann sat þarna í hrófatildri
sínu leit Guð niður af himnum og
(kannski með kímileitu brosi) lét hann
undrahvnn vaxa á svipstundu sem
skyggði rækilega á Jónas, svo nú sat
hann í skuggasælum lundi. Léttist þá
skap hans og hann varð hinn ánægð-
asti með tilveruna.
En eitthvað annað bjó undir en að
koma Jónasi í gott skap, og sýnir það
að kímni er einn af eiginleikum Al-
mættisins. Varla hefur rísínusrunninn
tekið sér stöðu á leiksviði frásögunnar
en ný persóna birtist: Drottinn „út-
30