Svart á hvítu - 01.01.1979, Side 15

Gunnar Harðarson
Fáeinar athugasemdir um Listina
Listgagnrýni og gagnrýnendur hefur enn borió á
góma í umræðu í fjölmiðlum hér á landi og hefur í
því sambandi verió drepið á ýmis atriði sem vert
væri að skoða nánar.1> Reyndar er ekki ótímabært að
fara aö velta slíkum efnum fyrir sér, þegar ekki
gengur á öðru en Kjarvalsstaðadeilum og listahá-
tíðum til skiptis. Eftirfarandi línum er ætlað að vera
innlegg í umræður um þessi mál.
Spurt er sem oftar: Hvað er list? Hvers vegna
skyldu gagnrýnendur, einkum listfræðingar, vera
öðrum hæfari til að meta og dæma þá hluti sem í
daglegu tali eru nefndir listaverk? Slíkar spurningar
hafa ýmist leitt til fullyrðinga þess efnis að enginn
viti í raun og veru hvað list sé, og gagnrýnendur og
listfræóingar séu því aö setja sig á háan hest án
nokkurrar gildrar ástæðu, — eða til margskonar
skilgreininga á inntaki og eðli listar, sem rekja list-
ina aftur til óútskýranlegrar listþarfar, sköpunar-
hæfileika, tjáþarfar eða snilligáfu eða annarra viö-
líka náttúrulegra (eða líffræöilegra) fyrirbæra í
manninum. En segja má að þessar sþurningar séu
aö sumu leyti villandi og óþarfar. I' rauninni nægir
að spyrja sem svo: Hvernig stendur á því að einn
hlutur er talinn listaverk en annar ekki? Því að áóur
en farið er að vega og meta gæði og gildi listaverka
þarf aö koma sér saman um aö það sem menn hafa
fyrir augunum sé listaverk. Því aö það að líta á
hlutinn sem listaverk er nauðsynleg forsenda þess
aö meta gæði hans og gildi sem listaverks. Því er
ekki úr vegi að spyrja: Hvernig verður hlutur lista-
verk, hvað er það sem gerir hann að listaverki — án
tillits til gæða hans eða gildis sem listaverks?
Hugtakiö listaverk hefur stundum verið ein-
skorðað í umræöu hér á landi viö hluti af ákveöinni
gerö, málverk. Þetta þýðir að það hvort hlutur er
listaverk eöa ekki ræöst af notkun ákveðins efnis
og ákveöinnar tækni sem því er samfara. En slík
afmörkun hugtaksins er ekki á haldbærum rökum
reist. Michaelangelo brást á sínum tíma hinn versti
við þegar þáfinn skiþaði honum að mála Sixtínsku
kaþelluna í Róm, kvaðst vera listamaður, en ekki
málari. Voru það þó veggmyndir sem hann skyldi
mála, en ekki venjuleg málverk, sem á þeim tíma
nutu sömu virðingar og útsaumur og þótti ekki
sæmandi karlmönnum. Af þessu dæmi má ráöa að
það er að minnsta kosti fremur hæpiö að einskorða
hugtakið listaverk við olíumálverk, eða yfirleitt við
ákveðið efni og ákveóna tækni því samfara.
Því er minnst á þetta hér aö nýlistin svokallaða
hefur valdið mönnum nokkru hugarangri undan-
farin ár. Nýlistamenn beita sem sé öðrum aðferðum
og notast við annarskonar efni en tíðkast hefur á
landi hér um nokkurt skeiö. Nýlistin á að meira og
minna leyti rætur að rekja til verka Marcels Duc-
hamps og þaó er einkum ein tegund verka hans
sem öörum fremur hefur varpað Ijósi á spurningar
þærsem nefndar voru hér í upphafi. Það eru hinar
svokölluðu ready-mades. Eiginlega mætti segja að
þau verk feli í sér afstæðiskenningu listarinnar: þau
sýna svo ekki verður um villst að það hvort hlutur er
listaverk eða ekki er að miklu leyti háð samhenginu
sem hann er settur í hverju sinni.
Þegar Marcel Duchamp stillir salernisskál upp í
sýningarsal kippir hann henni út úr venjubundnu
samhengi. Þar sem hún stendur nú á hvolfi í sýn-
ingarsalnum verður aó líta á hana í því samhengi og
skoða hana út frá öörum sjónarmiðum en venju-
lega. Þar sem hún er nú orðin listaverk verður að
meta hana sem listaverk. Vissulega fer ekki hjá því
aö hér sé öörum þræði verið að gera grín að á-
horfendum og listgagnrýnendum. En verkið sýnir
svo ekki verður um villst að staöa hlutarins sem
listaverks er ekki fyrirfram ákvörðuð af náttúrulög-
málunum, heldur afstæð og samhengi háð. En
samhengið sjálft, í þessu tilviki sýningarsalurinn, í
öðrum tilvikum stofuveggur, bók eða tónleikahöll,
byggist að sínu leyti á engu náttúrulegra en við-
teknum venjum og hefð: almennu samkomulagi um
að á tilteknum stöðum megi skoöa hlutina án tillits
til hversdagslegs notagildis þeirra, sem má ekki
setja blett sinn á þá á nokkurn hátt. Það veróa því
hlutirnir sem stökkva úr ríki nauðsynjarinnar inn í
það ríki frelsisins sem mönnum er jafnan hug-
stætt.2) En fyrir vikiö taka hlutirnir á sig annað gervi,
leika annað hlutverk. Sem listaverk eru þeir ekki
bara hlutir eða hvað sem er, heldur eru þeir þar
með afmarkaðir og flokkaðir sem fyrirbæri sinnar
tegundar: listaverk.
Þá vaknar sþurningin um það hver geti verið
mælikvarðinn á gæði og gildi hluta af þessari
SVART Á HVÍTU
13