Austurland - 23.12.1997, Blaðsíða 28

28
Jól 1997
Helgi Hallgrimsson
Af otrum á Austurlandi
Lengi hefur sá grunur legið á, að spendýrið otur (Lutra lutra) héldi til við strendur landsins.
Aðallega voru það leikmenn, sem höfðu þessa skoðun, bœndur og sjómenn, sem töldu sig verða vara við
óþekkt dýr í fjörum, sem gátu að stœrð og háttarlagi svarað til þeirra hugmynda sem menn hafa frá
fornufari gert sér um oturinn. Hins vegar hefurþessi tilgáta aldrei hlotið staðfestingu hinna lœrðu, því
að dýrið hefur aldrei veiðst svo vitað sé, og ekki hafafundist bein eða aðrar minjar um það sem órœkar
má kalla. Bjami Sœmundsson taldi því útilokað að otrar hittust hér á landi, og aðrir náttúrufrœðingar
hafa fylgt fordœmi meistarans.
Þessi furðudýr hafa gengið undir ýmsum nöfnum, svo sem otur, sœotur, sœhundur, sœúlfur, fjöru-
lalli, fjörulabbi, fjörudýr. Geta má þess að örnefnið Otra(r)dalur er þekkt bœði á Snæfellsnesi og í
Arnarfirði, og er það einnig bœjamafn á síðarnefnda staðnum. 1 seinni tíð hefur verið hljótt um þessa
dýrategund, þó að af og til hafi borist fregnir af svipuðum dýrum.
Af Austurlandi eru margar sagnir um slík furðudýr, bœði frá ströndum sjávar og vatna. Flestar eru
sögurnar skráðar af Sigfúsi Sigfússyni þjóðsagnaritara, og birtar í þjóðsögusafni hans. Lœtur hann
þess stundum getið, að þetta muni vera otrar. Virðist það vera skoðun hans sjálfs, og einnig ber hann
aðra fyrir því. Þessar sagnir blandast oft við skrímslasögur, og er þá ekki gott að sjá hvers eðlis
furðudýrin eru. Hér verða nokkrar sögur teknar sem dœmi um dýr sem gæti verið af oturtagi. Verða þœr
raktar norðanfrá og suður eftir.
Höfundur þiggur allar frekari
upplýsingar um oturinn á Aust-
urlandi með þökkum.
Smávegis um otur
Til eru nokkrar tegundir otra,
en í „gamla heiminum“ er aðeins
ein tegund verulega útbreidd,
sem vanalega er bara kölluð otur
eða Evrópu-otur, og ber fræð-
inafnið Lutra lutra. í Ameríku er
náskyld tegund, Lutra canadens-
is, aðeins við ferskvatn. Hafsotur
(Enhydra lutris) á heima við
norðanvert Kyrrahaf, og dvelur
mest úti á sjó. Hérlendis er otur-
inn oft nefndur „sæotur“, en ekki
má rugla honum saman við hafs-
oturinn, sem er alveg óþekktur
við Atlantshaf.
Oturinn er 1-1,4 m að lengd,
og 30-40 sm á hæð, og þyngdin
er 10-15 kg. Karlkynið er vana-
lega stærra en kvenkynið. Hann
er kryppulaga þegar hann geng-
ur, og ber afturhluta bolsins þá
hæst. Tilsýndar er hann mjög
dökkur að lit, sótbrúnn á baki,
rófu og fótum, en vanalega grár
eða ljósbrúnn á kviði og brjósti,
og stundum með ljósum flekkj-
um á hálsi og höfði. Gömul dýr
eru oft ljósari. Bolurinn er síval-
ur, höfuðið breitt, með stuttu
trýni, og lítt skilið frá bolnum.
Eyrun eru stutt, augun fremur
smá og framstæð, og á snjáldrinu
eru löng og stíf veiðihár. Skottið
er sterklegt og mjókkar jafnt til
enda, dálítið flatvaxið. Fætur eru
stuttir og sverir, með fimm tám,
sem eru tengdar saman með
sundfitum líkt og á selshreifum,
og bera stuttar og sverar klær.
Ysta hárið er broddkennd, stíft
og glansandi, og liggur aftur með
bolnum, en innar er fínt þelhár,
fituborið og vatnsþétt. Oturinn
getur auðveldlega staðið eða
„setið“ uppréttur á afturfótum
með stuðningi af skottinu.
Hann lifir bæði við sjó og
ferskvatn, ár og vötn, gerir sér
bæli í bakkanum eða í urðum og
skútum við sjóinn, og nærist
aðallega á fiski. Hann er mikill
sundmeistari, og syndir ýmist á
kviði eða baki, í yfirborðinu eða
í kafi. Hann en líka vel göngufær
og kemst býsna hratt yfir á landi.
Hann er ilfeti; sporin kringlu-
laga, með aðskildum klóförum,
um 6-7 sm löng, en breiddin
aðeins minni. Göngulagið er
dálítið vaggandi, en þegar hann
þarf að flýta sér getur hann tekið
löng stökk. I snjó og á ís getur
hann rennt sér á baki eða hliðum.
Oturinn er næturdýr, er aðallega
á ferli í myrkri eða dimmviðri.
Hann sést því sjaldan og hefur
alltaf þótt dularfullt dýr. Hann
hefur ætíð verið eftirsótt veiði-
bráð vegna feldsins, og er aðal-
lega veiddur í gildrur.
Heimkynni otursins eru um
alla Evrópu og norðanverða Asíu.
I Evrópu hefur honum víðast
hvar fækkað mikið á seinni
árum, og er sums staðar horfinn
með öllu. Hann er samt enn
nokkuð tíður í Noregi, Hjaltlandi
og á Bretlandseyjum, en í Fær-
eyjum er ekki vitað að hann haldi
til. Ef hann kemur fyrir hér á
landi, hlýtur hann að vera slæð-
ingur eins og hvítabjöminn, og
þá líklega helst karldýr.
I Noregi kemur fyrir að
oturinn drepi lömb og kiðlinga,
sem eru nálægt heimkynnum
hans, en ekki er vitað til að hann
getir verið mannskæður. Á
íslandi ganga hins vegar sögur af
því að hann drepi selkópa, og
eigi það til að ráðast á menn,
jafnvel þótt ríðandi séu á hesti.
Ef það er rétt, kann það að stafa
af því að hann sé langsoltinn eða
í einhverju uppnámi, í þessum
ókunnu heimkynnum.
Úr Vopnafírði
Á Sandfellsheiði: „Gísli
bóndi Gíslason á Vindfelli í
Vopnafirði, skynsamur og sann-
orður maður, sá í vatni einu á
Sandfellsheiði, með mörgu fólki,
dýr synda aftur og fram. Það
hafði haus sem selur, nema
kolsvartan að lit. Þar, í Hunds-
vatni, hafa og skrímsli sést.“
Þjóðsögur Sigf. Sigf., IV, bls. 112.
Sæhundur í Vopnafirði:
„Maður fór snemma dags úr
Vopnafjarðarkaupstað og ætlaði
sandleið suður yfir Hofsá úti við
ósinn. Er hann vildi ganga ofan á
sandinn í Sandvík, sýndist
honum hann krökkur af dýrum á
stærð við hunda. En hundar gátu
það eigi verið, vom öðru vísi að
sjá. Snýr hann þar frá og fór
veginn inn í Vatnsdalsgerði, og
komst suður yfir og í Syðrivík.
Þar sagði hann frá þessu. „Þú
hefur séð sjóhunda,“ sagði
Jóhannes bóndi, „og mun illviðri
og hafrót í vændum. Hefir slíkt
oft borið hér áður við“.
Lausasagnir í Vopnafirði. Þjóðsög-
ur Sigf. Sigfússonar, 2. útg., 4. bindi,
bls. 113.
Af Héraði
Urriðavatn: í Urriðavatni á
Fljótsdalshéraði hafa menn þóst
verða varir við furðudýr nokkurt,
er sumir kalla Tusku, eftir
vökum sem jafnan vom á miðju
vatni þegar það lá undir ísi, og
kallaðar voru Tuskuvakir. Þær
reyndust stafa af jarðhita í botni
vatnsins, og em þar nú borholur
þær sem Hitaveita Egilsstaða og
Fella fær vatn sitt frá. Eftir að
borað var þama hurfu vakirnar.
Til em margar sagnir af
furðudýri þessu, frá 19. öld og
fyrstu áratugum þeirrar tuttug-
ustu, sem raktar eru í Þjóðsögum
Sigfúsar Sigfússonar (IV, bls.
103-106), en þó er engin glögg
lýsing til á því. Það sást bæði
sumar og vetur, og við ýmsar
aðstæður, en þótti þó vita á
veðrabrigði eða rosa ef það
birtist. Ef það sást á ísum hvarf
það vanalega ofan í Tuskuvakir
eða útfall vatnsins sem oftast er
autt.
Ólafur Þórðarson og Oddný Bene-
diktsdóttirfluttu í Urriðavatn 1894.
„Haustið 1895, um göngur,
fóru þau hjón að vitja um net
undir Hádegishöfða, skammt inn
frá affallinu að austanverðu.
Þegar þau áttu fáa faðma að net-
inu segir Oddný. „Hvaða skepna
er þetta þama í lendingunni?"
Ólafur sá þá það sama, og brá þá
þessi skepna við út í vatnið, og
synti í yfirborðinu nærri þvert
yfir það, og er það þar þó ærið
breitt, og stakk sér við norður-
landið.
Þeim hjónum hefir borið
saman um það, að þetta dýr hefði
verið svipað að stærð og stór
kind eða lítill vetrungur, með
hnöttóttan haus og lítil eym,
gráskjöldótt á baki og hliðum,
ljósara neðan, ferfætt. Eigi
þóttust þau sjá hvort það hafði
klaufir eða klær.“
Næsta haust á eftir sáu þau
þetta sama dýr heiman af
hlaðinu, á Urriðavatni, vera að
synda í yfirborðinu, og um sama
leyti sá Ólöf Helgadóttir hús-
freyja í Skógargerði dýrið, á
strönd vatnsins, skammt frá Há-
degishöfða, ásamt Indriða syni
sínum, er þau voru þar á ferð
ríðandi að kvöldi dags. „Hún
hrökk lítinn spöl undan þeim,
fram með vatninu, og hvarf þar í
það.“ Þeim sýndist það á stærð
við vetrung. Síðast sáu menn
Tusku árið 1905, samkvæmt
þessari heimild.
Ýmislegt bendir til að þetta
furðudýr í Urriðavatni hafi verið
otur, sem hafi haldið þar til í
nokkra áratugi. Hann gat lifað
góðu lífi á silungnum í vatninu
og útfalli þess. Aldrei sást nema
eitt dýr í einu, og bendir það til
að það hafi ekki átt maka og því
ekki orðið framhald á þessu
landnámi.
Af Borgarfirði
Bakkagerði: Haustið 1897 í
rosaveðri að kvöldi dags var
Egill Pétur Einarsson, síðar
bóndi á Sævarbakka í Borgar-
firði, fenginn til að festa hlera
fyrir glugga á íbúðarhúsi Eiríks
Sigfússonar, verslunarmanns í
Bakkagerði, Borgarfirði.
„Þegar Egill kom út fyrir
húsið, að gluggunum, er voru
sævarmegin sýnist honum hund-
ur verða fyrir sér í auðri gjót fast
við húshliðina.Var þar auð jörðin,
en snjóhryggur nær sjónum.“
Egill þóttist þekkja hundinn
og fer að reyna að kjassa hann,
en hundurinn sýndi engin við-
brögð við því og víkst undan
honum upp á snjóhrygginn.
„Bar hann þá í sjóinn, svo
Egill sá glöggt sköpulag hans.
Sér hann nú að þetta er ekki
hundur, heldur er það allt öðru
vísi í sköpulagi. Hausinn vareins
og álka fram úr skrokknum, eða
eintómur háls. Hryggurinn var
sem á ketti, þegar hann kreppir
sig saman. Dýr þetta stansaði
þarna lítið eitt, heldur hélt ofan
að sjónum og hvarf þar, og
sýndist Agli það eigi ganga sem
flestir aðrir ferfætlingar, heldur
tók það stökk eftir stökk, eins og
köttur í snjó, áður það hvarf.“
„För sýndust að morgni sem
eftir tryppishófa, en vatnað hafði
í þau. Það hefir því verið álit
manna, að hér væri að ræða um
dýr það, er sumir kalla fjörudýr
eða fjörulabba, er menn þykjast
víða hafa séð, einkum á Vestur-
landi, og halda nokkrir menn að
það sé otrategund, er lærðir
menn neita þó að hér sé til við
land.“
Sögn Egils sjálfs. Þjóðsögur Sigf.
Sigf., 2. útg., 4. bindi, bls. 110-111.
Herjólfsvík: Þann 15. febrúar
1963 birtist í Morgunblaðinu
frásögn Hávarðar Bergþórssonar,
sjómanns á Reyðarfirði, þar sem
sagt er frá óþekktu dýri, er hann
og fleiri skipverjar á Birgi VE-
74 sáu í Herjólfsvík í Borgar-
fjarðarhreppi, þann 27. júlí 1952.
Þeir sigldu bátnum inn undir
fjöru í víkinni, og létu akkerið
falla. Þar er malarfjara framund-
an, og hár klettur um 45 m lfá sjó,
og fellur lækur fram af honum í
fossi. Sáu þeir þá að dýr nokkurt
reis upp í fjörunni við fossinn og
gekk á snið við bátinn, og í
sjóinn við stjómborðskinnung-
inn. „Það labbaði í sjóinn, en
synti ekki“.
„Okkur bar öllum saman um
þessa lýsingu á dýrinu: Dýrið var
álíka langt og fullorðin kind, en
þó aðeins lengra. Það var lágfætt
og frammjór hausinn á því, svart
á kviðnum en steingrátt á baki.
Enginn okkar tók eftir því hvort
það hafði rófu. Við gátum ekki