Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2002, Blaðsíða 232

230
Guðrún Kvaran
Silkið bæði og bleikt fötin
breiðir út á kroppi,
skarlatsklæði og skjugghattinn
skömug hlæðu ambáttin.
Aðeins fjögur dæmi eru um skjugghatta í ritmálssafni Orðabókarinn-
ar og er hið elsta þeirra frá miðri 19. öld. í Breiðdælu er þessum hatti
lýst á eftirfarandi hátt (1948:74): „Þessir hattar þóttu góðir gripir og
viðhafnarmiklir, kallaðir skugghattar eða skjugghattar, sbr. danska
orðinu: Skygge." Halldór notar orðið aðeins einu sinni í skáldverkum
sínum (1996:396): „Hún hefur silfurlita hárkollu sem svo er mikil í sér
og skær í litnum að hún virðist keypt í gær, ... þaruppaf nokkuð óbrot-
inn skjugghattur einsog gjald hefði ekki hrokkið fyrir veglegum
fjaðrahatti.“ Heldur fleiri dæmi eru til hjá Orðabókinni um skugghatt
og hin elstu einnig frá miðri 19. öld. Um er að ræða tökuorð úr dönsku,
skyggehat, sem í ODS (19:1292) er lýst þannig: „hat med (bred)
skygge, som giver (god) skygge; solhat.“
Oft er erfitt að segja til um með vissu hvort Halldór hefur heyrt orð
í mæltu máli eða tekið þau beint úr orðabókum. Dæmi um hið fyrra er
líklega sögnin að eypska um að ‘gapa, glenna upp ginið’ sem virðist
einungis notuð um hunda. Orðabókin á aðeins fimm dæmi um hana,
öll frá Halldóri. Þrjú þeirra eru úr Fjallkirkjunni, hin tvö úr Hinu Ijósa
mani og Sjö töframönnum. í síðasta ritinu stendur. „eitthvað skríður
loðið og mórautt framúr rúmi hennar, fer niður á gólfið og alla leið útá
svalir til að eypska“ (1942:116). Ég hef aðeins fundið orðið í Orða-
bók Blöndals en hann hefur það sennilega úr Orðabók Björns Hall-
dórssonar (fyrst gefin út á 18. öld). Hjá Bimi er notkunardæmið hund-
urinn eypskar ‘Hunden spærrer gabet op’ (1991:127). í Orðabók
Menningarsjóðs (1983:183) er orðið merkt með krossi, þ.e. það er
talið fomt eða úrelt mál. Ásgeir Blöndal Magnússon (1989:159) er i
vafa um upprunann en telur orðið ekki eiga samsvaranir í grannmál-
unum.
Sú merking sem Halldór notar í orðinu drymbini virðist ekki sott
til Orðabókar Blöndals, en þar er vísað úr því orði í drumbur. Það er
notað um trjábút annars vegar en stirðlyndan mann hins vegar (Orða-