Vera - 01.03.1988, Blaðsíða 46

Ég veit afhverju fugl-
inn í búrinu syngur.
Maya Angelou,
Skjaldborg 1987.
Ég veit af hverju fuglinn í
búrinu syngur er fyrsta bind-
iö af fjórum í sjálfsævisögu-
legum skáldsagnabálki
bandarísku blökkukonunnar
Mayu Angelou, og kom þaö
út í íslenskri þýöingu Garðars
Baldvinssonar fyrir síðustu
jól.
í þessu bindi lýsir Maya
uppvaxfarárum sínum frá
þriggja til sextán ára aldurs.
Maya ólst ásamt bróöur sín-
um Bailey aö mestu leyti upp,
hjá fööurömmu sinni í litlu
samfélagi blökkumanna í
bænum Stamps í Arkansas.
Þau voru aðeins þriggja og
fjögurra ára þegar þau voru
send þangað meö lest frá
Long Beach í Kaliforníu. í
Stamps bjuggu þau fram á
unglingsár aö undanskildu
einu ári en þá dvöldust þau í
Kaliforníu hjá foreldrum sín-
um sem bjuggu sitt í hvoru
lagi. Þaö ár varö afdrifaríkt
fyrir Mayu. Hún varö fyrir
þeirri óhugnanlegu reynslu 8
ára gömul að vera nauðgað
af elskhuga móöur sinnar. í
réttarhöldunum sem fylgdu í
kjölfarið var maöurinn dæmd-
ur til eins árs fangelsisvistar
en var sleppt lausum daginn
eftir. Þennan sama dag var
hann myrtur (líklega af móð-
urbræörum Mayu). Allt þetta
hafði skelfilegar afleiðingar
fyrir stúlkuna. Hún ásakaöi
sjálfa sig, ekki einungis fyrir
dauða árásarmannsins held-
ur einnig fyrir glæp hans.
Hún hvarf inn í sjálfa sig og
neitaði að tala viö nokkurn
mann nema bróöur sinn
næstu fimm árin.
Þessi hroðalegi atburður
var þó aðeins hlekkur í keöju
áfalla og erfiðleika sem Maya
varð að þola á uppvaxtar- og
þroskaárum sínum. Vafalaust
hefur hann þó verið sá þrösk-
46
uldur sem erfiðast var að
komast yfir.
Maya lýsir í bók sinni þeirri
fátækt og niðurlægingu sem
flestir bandarískir blökku-
menn hafa orðið að þola allt
frá tímum þrælahalds. Við þá
áþján bætist síðan sú kúgun
að vera kona og þar að auki
svört kona:
,,Á viðkvæmasta aldri verð-
ur svarta konan fyrir árásum
frá öllum þessum venjulegu
náttúruöflum á sama tíma og
að henni er sótt úr þremur
áttum þar sem eru karllegir
fordómar, órökrænt hatur
hinna hvítu og valdaleysi
hinna svörtu.“ (bls. 220)
Maya lýsir á magnaðan
hátt aðskilnaðarstefnu og fyr-
irlitningu hvíta mannsins og í
gegnum þessar lýsingar má
greina beiskju og reiði en um
leið óbugandi styrk og bar-
áttuþrek. Styrkur hennar og
vilji til þess að ,,rísa upp“ að
nýju eftir hvert áfall er eins og
rauður þráður í gegnum alla
bókina. Persónur hennar eru
allar á einn eða annan hátt
sigurvegarar, upp úr líkam-
legri kúgun rísa óbugaðar
sálir.
Maya dregur upp myndir af
tveimur ólíkum heimum. Ann-
arsvegar mynd af litla Suður-
ríkjabænum Stamps þar sem
fólk lifir rólegu og guðræknu
lífi og hefur boðorðið: ,,Hann
leggur aldrei meira á okkur
en við þolurn," að leiðarljósi.
(bls. 128) Hins vegar lýsir hún
lífinu í San Fransiskó en
þangað fluttu systkinin til
móður sinnar þegar Maya var
u.þ.b. 13 ára. Þar ríkir lögmál
frumskógarins:
„Við erum fórnarlömb víð-
tækasta ráns veraldarinnar.
Lífið krefst þess að metin séu
jöfnuð. Það er allt í lagi þótt
við rænum svolitlu núna.
Þessi trú höfðar sérstaklega
til þeirra sem geta ekki keppt
löglega við samborgara
sína.“ (bls. 181—182)
En í báðum þessum heim-
um er markmiðið það sama
— það miðast allt við það að
lifa af. Orðið VARÚÐ er sér-
hverjum svörtum manni ofar-
lega í huga, það er aldrei of
varlega farið:
,,Við svartir Bandaríkja-
menn eigum okkur málshátt
sem lýsir varúð mömmu. ,,Ef
þú spyrö negra hvar hann
hafi verið, þá segir hann þér
hvert hann sé að fara.““ (bls.
157)
Þrátt fyrir kúgun og niður-
lægingu sem Maya lýsir víða
á átakanlegan hátt liggur
gleðin í leyni. Gáski og kátína
einkenna stíl Mayu en oft er
undirtónninn háðskur og
beiskju blandinn. Lýsing
Mayu á trúarsamkomunni í
Stamps er óborganleg, en þá
notar hún tækifærið og dreg-
ur prestinn (sem hún hefur
áöur lýst andúð sinni á) sund-
ur og saman í háði. Hún
vægir hvorki mönnum né
málefnum í þessum heimi þar
sem „Lífið var ódýrt og dauð-
inn alveg ókeypis". (bls. 215)
Hún gerði sér snemma Ijóst
að hún yrði fyrst og fremst að
treysta á sjálfa sig og spak-
mæli móður hennar minna
hana stöðugt á að ,,Guð
hjálpar þeim sem hjálpa sér
sjálfir“. (bls. 218)
Maya lýsir mikilli þolraun
sem hún gekk í gegnum til
þess að fá atvinnu sem miða-
sölustúlka í sporvagni. Eftir
margra vikna japl, jaml og
fuður vann hún sigur og var
,,ráðin sem fyrsti negrinn í
sporvögnum San Fransiskó-
borgar". (bls. 218)
Þetta dæmi ásamt mörgum
öðrum lýsir hugrekki hennar
og stolti í veröld sem tengir
mynd blökkukonunnar eilíf-
lega við þjónustuhlutverkið.
Bækur hennar eru andmæli
gegn staðlaðri kvenmynd
Afro-amerískra bókmennta
þar sem blökkukona er ávallt
í hlutverki þolanda, sem móð-
ir, eiginkona eða þjónustu-
stúlka. Lífið hefur verið þess-
ari stúlku harður húsbóndi en
hún lætur engan bilbug á sér
finna. Hún er staðráðin í því
að ráða yfir og hafa vald á
sinni eigin persónu hvað sem
það kostar.
Ég veit afhverju fuglinn í
búrinu syngur opnar ekki
sýn inn i nýjan heim, en hún
ýtir við og minnir lesendur
óþyrmilega á skuggahliðar
lífsins þar sem bræður berj-
ast. Um leið kallar hún fram í
hugann spurninguna:
„HVERS VEGNA“?
„Hvernig geturðu sagst
vera bróðir minn og hatað
mig? Er það kærleikur?
Hvernig geturðu sagst vera
systir mín og fyrirlitið mig? Á
það að vera kærleikur?“ (bls.
105)
Andstæðusýnin er allsráð-
andi: annarsvegar niðurlæg-
ing, ótti og dauði, hinsvegar
gleði og líf. Það er lífskraftur-
inn sem rekur lesanda áfram
í gegnum söguna og vonin
um að þetta sé eftir allt sam-
an einhvers virði.
Bók Mayu Angelou er góð
bók, en því miður hefur þýð-
anda brugðist bogalistin á
stöku stað. Fjölskrúðugt
myndmál höfundar missir
marks í íslensku þýðingunni
því allt of oft grípur Garðar til
þess ráðs að þýða frá orði til
orðs þannig að útkoman verð-
ur gjörsamlega marklaus.
Það sem hefur merkingu i
enskunni segir íslenskum les-
anda ekkert þegar það er orð-
ið að „nýþvegnum lífbylgj-
um“. (bls. 17) Orðið „líf-
bylgja“ er hvorki til í orðabók
Menningarsjóðs né í seðla-
safni Orðabókar Háskóla ís-
lands. Samkvæmt þessum
heimildum þá hefur þetta orð
ekki verið notað í íslensku
máli fram til þessa og það
sem verra er: það er merking-
arlaust. Slíka hluti ber að var-
ast. Ég hef heldur aldrei heyrt
menn tala um að lifa í vanda,
erum við íslendingar ekki
vanir að lifa við vandann?
(bls. 61)
Ég hnaut um setningar á
borð við þessa: „Strákar?
Það var ekki að sjá að æskan
hefði nokkurn tíma hent þá.“
(bls. 18) Er æskan eitthvða
sem kemur fyrir fólk svona
rétt eins og hvert annað
óhapp?
Hvað er „andartaks-hátt
gras“? (bls. 112) Bændur á
Suðurlandi, getið þið frætt
mig um það?
Fleiri hnökra fann ég á þýð-
ingu Garðars og var ég m.a.
ósátt við mikla fjarveru per-
sónufornafna og beinlínis
ranga notkun. Hún verður að
það og það að þeir o.s.frv.
Ég veit ekki hvort Garðar
gerir þetta vísvitandi — ég
vona ekki. Kannski eru þetta
prófarkavillur — betur að svo
væri. A.m.k. geri ég ráð fyrir
að vitlausar beygingarending-
ar megi setja á reikning próf-
arkalesara.
Þessi ágæti texti fær ekki
að njóta sín til fulls í þýðingu
Garðars Baldvinssonar. Það
skal þó játast að hann tekur
góða spretti og þá sérstak-
lega í köflum þar sem kímni
og gáski höfundar ná yfir-
höndinni.
Sigríður Albertsdóttir.