Vera - 01.03.1988, Blaðsíða 44

hofgyðju í heimi sem hulinn
er sjónum manna en er þó
innsti kjarni alls. Þar ríkir hið
fullkomna jafnvægi allra
krafta náttúrunnar, þar vex
Askurinn og þaðan sést of
heima alla. Móðir náttúra er
hin æðsta gyðja og allir lúta
hennar lögmálum, þar til
friðurinn er rofinn.
Óðinn, persónugerfingur
hins harða og karllega í
heiminum, spillir friðinum.
Hann hundsar vald gyðjunn-
ar og ber vopn inn í helgasta
vé hennar. Græðgi hans í
vald ræður gjörðum hans og
hann rænir gullkerinu. Loka,
æskuvin Gunnlaðar, vélar
hann í fóstbræðralag við sig.
Loki sem áður þjónaði
gyðjunni og rúmaði í sér
bæði kvenlega og karllega
reynslu þjónar nú Óðni
hinum nýja herkonungi.
Sagan af þessum átökum er
sagan sem Dís segir móður
sinni þegar hún heimsækir
hana í fangelsið.
í upphafi taldi móðirin (hún
ber ekkert nafn í bókinni) Dís
dóttur sína geðveika að
halda fram þessari sögu. En
þegar á líður fer hún að trúa
henni. Móðirin ásakar svo
sjálfa sig um svik, svik við
hið upprunalega, svik við
reynslu sína og kyn. Hún sér
að hún hefur verið of fljót til
að dæma og draga ályktanir
af ,,staðreyndum“ sem
ekkert endilega voru sannar.
En hún er ein um að trúa
þessari sögu dóttur sinnar.
Frá þeim sem um mál Disar
fjalla er ekki skilnings að
vænta. Fyrir þeim liggur
málið Ijóst.
Lögreglumenn, lögfræð-
ingur, geðlæknir, dómari,
fangavörður og sendiherra.
Allt karlmenn, allir kerfis-
menn og kerfið getur ekki
samþykkt sögu Dísar, því
hún ræðst að dýpstu rótum
þess. Efast um þann sann-
leik sem kerfið heldur fram.
Dís meira að segja hafnar
þeim línulega tíma sem
kerfið byggir á, kallar hann
gervitíma. Munnleg frásögn
hennar er dæmd til að
hverfa með henni inn á
geðveikrahæli og falla í
gleymsku eins og hundruðir
munnlegra sagna hafa gert í
tímans rás. Þegar móðirin
hefur gert sér Ijóst að orð
hennar um sannleik sögunn-
ar ná ekki eyrum þeirra sem
dæma, kemur tækifæri til að
halda sögunni á lofti upp í
hendurnar á henni. Það er
trú hennar að glatist sagan
þá glatist allt það sem hún
nú hefur öðlast nýjan skiln-
ing á. Hún hefur tækifæri til
að yfirgefa land sektar. Hún
ætlar ekki að brjótast gegn
sinni eigin hrynjandi. Tengd
skáldskapnum og lífinu rís úr
eldi nýtt land í brjósti hennar
,,. . . tvö tré á ströndu."
(s. 196) Ný sköpun, nýr
heimur, nýtt land hefur verið
numið.
Elín
Sögur íslenskra
kvenna 1879—1960
Mál og menning 1987
Ritstjóri Soffía Auöur
Birgisdóttir
Fyrir síðustu jól kom út hjá
Mál og menningu stórbókin
Sögur íslenskra kvenna
1879—1960. í bókinni eru
verk tuttugu og tveggja kven-
rithöfunda; sex heilar skáld-
sögur og 23 smásögur.
Soffía Auður Birgisdóttir
bókmenntafræðingur valdi
sögurnar og skrifaði eftirmála
þar sem hún skiptir þessum
árum niður i fjögur 20 ára
tímabil og segir frá ævi
skáldkvennanna, helstu
viðfangsefnum hverrar fyrir
sig, og endar á að taka
saman aðalþemu kven-
rithöfunda á hverju tímabili.
Aftast í bókinni er höfunda-
skrá þar sem útgefin verk
skáldkvennanna eru talin
upp, svo og heimildir um
þær. í allt er bókin 980 síöur.
Eftirmáli Soffíu heitir
„Skyldan og sköpunarþráin"
og ég er henni sammála um
að togstreitan á milli skyld-
unnar og sköpunarþrárinnar
séu algengasta viðfangsefni
sagnanna í þessari stórbók.
Flestallar kvenpersónurnar í
sögunum standa, eða hafa
staðið, frammi fyrir því að
velja á milli troðinna slóða
og ótroðinna í lífinu. Þessari
togstreitu svara skáldkon-
urnar á misjafnan hátt, sem
eðlilegt er. Fórnin er skil-
yrðislaus í „Seint fyrnast
fornar ástir“ Torfhildar Hólm
og í Gestum Kristínar
Sigfúsdóttur er niðurstaða
verksins sú að „Lögmál
lífsins heimtar skilyrðislausa
fórn.“ (329) Það kveöur við
annan tón hjá t.d. Theodoru
Thoroddsen í „Spjaldvefn-
aði“ þar sem fórnin leiðir til
brjálæðis og hjá Henríettu frá
Flatey i „Huldum hörmum“
þar sem sjálfsfórn ömmunnar
leiðir óhamingju yfir þrjá
ættliði og er óbein orsök
dauða dótturinnar.
Brjálæði og dauði eru hins
vegar beinar afleiðingar
sjálfstæðis og virkni í
„Móður snillingsins" eftir
Ólöfu frá Hlöðum og í
„Vondu veikinni" eftir Ólafíu
Jóhannsdóttur. í Frostnótt í
maí eftir Þórunni Elfu
Magnúsdóttur er aðalpersón-
an, litla stúlkan, látin gjalda
þess að móðir hennar eign-
aðist hana með giftum manni
í kjölfar þess að hún fór
ótroðnar slóðir og menntaði
sig. Sjálfstæðinu fylgir frelsi
hjá öðrum skáldkonum eins
og Svönu Dún þegar kona í
„Hillingum" hendir hringnum
sínum í sjóinn: „Hún hefur
reynt að losa mylnusteininn
af hálsi sér. Nú liggur hann
á mararbotni. Hún er frjáls,
hún ætlar að byrja að lifa
lífinu á ný /. . . / Það skímar
af degi.“ (574). Stúlkan í
„Utangarðs" eftir Guðrúnu
H. Finnsdóttur uppsker líka
hamingju og frelsi af sjálf-
stæði sínu þó þar sé ekki
tekið jafn sterkt til orða.
Móðurástin er þema sem
oft kemur fyrir í þessum
sögum og að því mér virðist
er hún tvenns konar: Annars
vegar birtist hún í draumnum
um soninn sem er móður
sinni allt eins og í „Draumn-
um“ eftir Ástu Sigurðardótt-
ur, „Hillingum" eftir Svönu
Dún og „Móður snillingsins*‘
eftir Ólöfu frá Hlöðum; og
hins vegar sem það afl sem
sættir konurnar við allt eins
og sögukonan í „Almari Brá“
eftir Huldu reynir að sann-
færa okkur um: „Frá þeirri
stundu að ég varð móðir gat
ég lifað lífinu og þolað allt
I. .. I Móðir getur aldrei
valið um vegi /. . . / Ég veit
ekkert, sem sættir menn við
allt, nema foreldraást."
(384). Þrátt fyrir þessar
yfirlýsingar kemur togstreitan
milli skyldu og sköpunarþrár
kvennanna einna skýrast í
Ijós í þessari sögu því ungi
maðurinn Almar Brá, per-
sónugervingur skáldskap-
arins, krefst samneytis við
kvenhetjuna. Hún þráir að
segja honum frá þrám sínum
en bæði siðferðið og eigin
vanmáttur verða þess vald-
andi að þögult huldufólkið
fær eitt að heyra harma
hennar. Þessi þögn er mjög
áleitin: „Hvernig á hugur
minn að rúma eld sinn og
unað? Á allri jörðu er enginn,
sem ég trúi fyrir auðlegð
minni nema hann, sem ég
má ekki elska“ (377). „Mér
finnst ég eiga undraverðan
auð, sem ég má ekki ráða
yfir; mannlífið leyfir mér það
ekki“ (387). „Ég hef reikað
alein um fagrar kirkjur,
svalað sál minni við lindir
himneskra samhljóma, staðið
hugfangin frammi fyrir lista-
verkum — og fundið að þar
átti ást mín heima I... I
Almar, hvar er sá „lundur
lognfara", sem guðirnir unna
okkur að mætast í? —Hvergi
á jörðu“ (384). Sáttfýsi
móðurástarinnar kafnar i
þessari brennandi þrá eftir
sameiningu við listina og
vonlausum neyðarópunum
þegar bæði guð og menn
loka þeim vegi.
Gildi fórnarinnar fór
minnkandi með árunum hjá
kvenrithöfundum og telur
Soffía að á tímabilinu
1920—'40 hefjist leitin að
nýrri kvenmynd sem hefur
frelsi til að velja og haína.
Þessi nýja kvenmynd skýrist
milli 1940 og ’60 og „fram
koma konur sem reyna að
brjótast úr viðjum hefðbund-
ins kvenhlutverks og fórnar;
listakonur, menntakonur,
einstæðar mæður og svo
mætti lengi telja. Enn er það
samt togstreitan milli skyldu
og langana sem ríkir í
velflestum sögunum” (967).
Ætli það sé enn skyldan og
sköpunarþráin sem takast á í
sögum íslenskra kvenna eftir
1960?
Svala Þormóðsdóttir
44