Vera - 01.05.1988, Blaðsíða 7

Ljósmynd: Páll Ásgeirsson
ari heimsstyrjöldina. Elin Wagner getur þess í bókinni Vackar-
klocka aö mennta- og kvenfrelsiskonur víöa í Evrópu hafi haft
með sér félagsskap þar sem þær ræddu og lásu um forna kvenna-
menningu og völd kvenna og áhrif forðum daga. Hún sjálf var í
slíkum hópi og fór a.m.k. einu sinni í pílagrímsferö til Krítar þar
sem fræöimönnum ber saman um aö friösamleg menning hafi
þrifist I aldaraðir en henni síðan verið eytt skyndilega á grimmdar-
legan hátt. Margs konar fornminjar benda til virðingarstöðu og
frelsis kvenna á Krít og víðar á því menningarsvæði til forna.
Mikill fjörkippur kom I umræður um mæðraveldi með útkomu
bókar Roberts Briffault árið 1927 en bók hans hét Mæður. Eins og
Bachofen lagði hann áherslu á móðurina sem kjarnann I mannfé-
lagshópnum I árdaga mannkyns og bók hans þykir öllu traustara
fræðirit en Móðurréttur.
Þrátt fyrir miklar vangaveltur og talsverð skrif um efnið komust
menn ekki að þessu sinni að óyggjandi niðurstöðu um tilvist
mæðraveldis, hnignun þess og endalok enda verður spurning-
unni seint svarað sökum skorts á nógu handbærum heimildum.
Málið virðist hafa legið í þagnargildi öll stríðsárin síðari og allt fram
á sjöunda áratuginn að Nýja kvennahreyfingin tók það upp á nýj-
an leik. Þá var rykið dustað af Bachofen og Briffault og margar
fleiri heimildir rannsakaðar og skoðaðar frá öðrum sjónarhóli en
fyrr. Með auknum kvennarannsóknum hefur aftur hlaupiö fjör-
kippur í hugmyndirnar um mannlíf á forsögulegum tímum, stöðu
kvenna þá og menningu þeirra bæði sýnilega og ósýnilega í ár-
Þúsundir.
Hættuleg hugmynd?
Eins og fyrir 100 árum eru skiptar skoðanir meðal kvenfrelsis-
kvenna um málið. Sumar hafna hugmyndinni alveg og telja hana
meira að segja hættulega málstað kvenna. Þeirra á meðal eru Dr.
Marielouise Janssen-Jurreit og mannfræðingurinn Joan Bram-
berger. Báðar salla þær Bachofen niður fyrir óvönduð vinnubrögð
og hæpnar fullyrðingar og það með réttu. Jurreit telur að ást
Bachofens á málstað kvenna sé talsvert seyrug, þegar grannt sé
skoðað sé hann í bókinni fyrst og fremst að lofsyngja fallos sonar-
ins en ekki dýrð móðurinnar og mun hún hafa þar nokkuð til síns
máls. Hún bendir einnig á að hann setji karlamenningu ofar
kvennamenningu þegar hann fjallar um hrun kvennamenningar.
Synirnir hafi rifið sig frá ofurvaldi móðurinnar, hinu ,,mýstíska“
valdi hennar, burt frá því lága og dimma sem einkennir konur (að
dómi karlveldis) og til hins háleita og bjarta sem einkennir karla.
Joan Bramberger tekur enn dýpra í árinni og segir: „Goðsagan
um mæðraveldi er aðeins eitt tækið sem notað er til að halda kon-
um á sínum stað. Við verðum að ganga af þessari goðsögn dauðri
eigi konan að verða frjáls". (J. B. bls. 280). Hún segir þetta eftir að
hafa rakið í skemmtilegri grein hvernig nokkrir þjóðflokkar í S-
Ameríku, í Terra del Fuego og í hitabeltisskógum Amason og
Brasilíu, nota goðsögur um völd kvenna fyrrum til að kúga þær og
halda þeim niðri. Sögurnar eru þannig að fyrir ævalöngu réðu
konurnar öllu og kúguðu karlana grimmilega. Þær vissu einar um
helgidóma þjóðflokksins og höfðu á þeim stranga bannhelgi.
Brytu karlar þá bannhelgi eða hlýddu ekki konunum í einu og öllu
var þeim refsað stranglega. Loks tóku karlarnir sig til, svo kúgaðir
sem þeir voru, brutu bannhelgina og komust að því hverjir leynd-
ardómarnir voru og hrifsuðu völdin af konunum. Síöan sneru þeir
dæminu við, kúguðu konur og fóru illa með þær.
Sögur af þessu tagi, segir Bramberger, notar karlveldið hvar-
vetnagegn konum. Þær eru taldarsannaað konurséu ófærar um
að stjórna, kunni ekki að fara með völd, glutri þeim niður þegar
minnst vonum varir og standi eftir berskjaldaðar. Þess utan sé
veldi kvenna ekkert betra en veldi karla og konur muni setjast í
húsbóndasætið og haga sér eins og húsbóndinn fái þær tækifæri
til.
Sjálfsagt hafa báðar þessar fræðikonur sitthvað til síns máls en
að mínum dómi yfirsést þeim í því að taka góðar og gildar rök-
semdir karlveldis um valdbeitingu kvenna. Það er ekkert sem
bendir til þess að konur sem hópur hafi nokkurs staðar kúgað
karla eða að menningarbylting hafi orðið á þann veg að feðra eða
karlveldi hafi lotið í lægra haldi fyrir kvenna- eða mæðraveldi en
eins og áður segir úir og grúir af goðsögum og sögnum um hið
gagnstæða. Karlarnir í Tera del Fuego hafa augljóslega búið til
þessar sögur í því skyni að afsaka harðýðgi sína við konur.
Friðsamleg kvennamenning
Marilyn French, sú hin samaog ég hef vitnað talsvert til í tveim-
ur fyrri greinum mínum um kvennasögu, færir í bók sinni Beyond
Power góð rök fyrir friðsamlegri kvennamenningu á forsöguleg-
um tímum þar sem konur höfðu völd og stjórnuðu án þess að kúga
aðra. Þær beittu ekki því eyðileggjandi drottnunarvaldi sem við
þekkjum svo mætavel í okkar menningu og sem margir halda að
sé hið eina mögulega í mannlegum samskiptum. Hún bendir á
núverandi matriliniersamfélög séu ekki samkeppnissinnuð held-
ur sé einkenni þeirra samvinna og samhjálp. Flest þessi samfélög
eru samt sem áður ,,karlasamfélög“ þ.e. karlarnir hafa á hendi öll
formleg völd. Undantekning eru Írókes-indíánar í N.-Ameríku sem
nálgast það að iðka fullkomið jafnrétti kynjanna. Það er líka frið-
samlegt samfélag. Sama er að segja um Mbuti-þjóðflokkinn í
Afriku. Það er veiðimannasamfélag og afar jafnréttissinnað. Kon-
ur veiða ekki siður en karlar og feður eru ákaflega barngóðir og
blíðir.
Annars eru heimildir Marilyn French og annarra fræöimanna
sem nú eru að rannsaka mæðraveldi og kvennamenningu þær
sömu og áður; goðsögur, núverandi „frumstæð" samfélög, nýjar
túlkanir á eldri frásögnum landkönnuða frá nýja heiminum, siðir
og venjur sem stinga í stúf við ríkjandi form, fornleifar af ýmsu tagi
og ritaðar heimildir, sumar ævafornar.
Ég hef áöur talað um matrilocal og matrilinier skipulag sem
merki um mæðra- eöa kvenveldi fyrr á tímum. Hér á landi má
nefna íslenska nafnahefð til marks um hið sama. Börn eru að vísu
yfirleitt kennd við feður sína en ekki mæður þó að slíkt hafi ævin-