Ritmennt - 01.01.2001, Qupperneq 130

INGI SIGURÐSSON
RITMENNT
í margri menntun er alþýða manna hér skammt
á veg komin, en í fáu skemmra en náttúrufræð-
inni. Getur þó engum dulizt, sem nokkuð þekk-
ir til menntunar, hve hún er gagnleg og jafnframt
skemmtileg. Þekkingin á náttúrunni og kröptum
hennar er það, sem mest hefir aukið framfarir
heimsins á þessari öld. Enda spara menntuðu
þjóöirnar nú á dögum hvorki fé né annað til að
efla náttúruvísindin, og fjöldi náttúrufræðisbóka
er gefinn út á ári hverju, bæði fyrir lærða og
ólærða. En af þessu leiðir, að ein uppgötvanin
fylgir annari, og framfarirnar aukast ótrúlega.
Auðvitað er það, að aldrei getum vér staðið
jafnfætis í þessu auðugum og fjölmennum þjóð-
um heimsins; en nokkru nær getum vér þó kom-
izt þeim en nú er, ef hver gjörir það, sem hann
getur. Fyrsta skilyrði fyrir því, að náttúrufræðin
verði hér nokkuð kunnari hjá alþýðu, en hingað
til hefir verið, er það, að náttúrufræðisbækur sé
ritaðar á íslenzku, sem bæði sé auðskildar og að
öðru leyti við alþýðu hæfi,- og annað skilyrðið er,
að þær sé lesnar til gagns, en ekki látnar liggja
ólesnar í bókahillum og skápum ,..33
í formála Þóru Þ. Gronfcldt að Stuttri mat-
reiðslubók fyrir sveitaheimili kemur fram,
hve mikilvægt henni þótti að koma fræðslu
um viðfangsefni bókarinnar á framfæri.
Hún kemst svo að orði:
Aðaltilgangur minn með bók þessari er sá, að
gefa sveitakonum kost á íslenzkri matreiðslu-
bók, því alt of fáar slíkar bælcur eru prentaðar á
vora tungu. ... Jeg sendi hana [bókina] frá mjer
með hlýjum hug til þeirra, sem hún er ætluð, og
vona, að henni verði vel tekið og hún mætti
verða þeim að sem bestum notum, um leið og jeg
bið velvirðingar á því, sem ábótavant er.34
Þess eru ýmis dæmi á tímabilinu, að bókum
sé í senn ætlað að vera kennslubækur og
fræðslurit fyrir almenning. Að þessu leyti
hafði orðið breyting á síðan á upplýsingar-
öld vegna tilkomu skóla af ýmsu tagi. Hér
er um að ræða rit af nýrri tegund, sem bygg-
ist þó að hluta til á fræðsluritahefð upplýs-
ingarinnar. í formálum nokkurra rita er tví-
þættum tilgangi slíkrar útgáfu lýst. Formáli
Einars Helgasonar að bókinni Bjarkir. Leið-
arvísir í trjárækt og blómrækt er gott dæmi
um þetta. Þar segir m.a. svo:
Eg réðst í að skrifa þessa bók með þeim huga, að
hún gæti orðið til leiðbeiningar þeim, sem fást
við að prýða í kringum heimili sín með ræktun
trjátegunda og blómjurta. Vænti eg þess, að hún
geti orðið þar að góðu liði, bæði fyrir allan al-
menning og fyrir skólana. Hingað til munu það
helzt vera búnaðarskólarnir eða bændasltólarnir,
sem einhvern fróðleik hafa veitt í þessum efn-
um. Ætti þessi bók að gera þeirn það starf léttara
og stuðla til þess að auka lcensluna.
Eklci mundi af því veita, að kvennaskólar og
ungmennaskólar sintu skrúðjurtarælctinni meira
hér eftir en þeir hafa gert hingað til. Þar gætu
þeir helgað krafta sína þörfu málefni í viðbót við
þau, sem fyrir eru.35
Áhugavert er að bera saman útgáfu fræðslu-
efnis, sem ætlað var almenningi, á íslandi
við það, sem gerðist í Danmörku36 og Nor-
egi.37 Á því tímabili, sem hér er tekið til
meðferðar, leituðu íslendingar talsvert fyrir-
mynda í alþýðlegum fræðsluritum, sem gef-
33 Páll Jónsson (Árdal). Ágrip af náttúrusögu handa al-
þýðu, bls. i-ii.
34 I’óra Þ. Gronfeldt. Stutt matreiðslubók fyrir sveita-
heimili, bls. 3.
35 Einar Helgason. Bjarkir, bls. iii.
36 Sjá m.a. um óformlega alþýðumenntun og útgáfu
fræðslurita sérstaklega í Danmörku á þessu tíma-
bili: Th. Dossing: Folkebibliotekerne og Folkets
Læsning; Ove Korsgaard. Kampen om lyset.
37 Sjá m.a. um óformlega alþýðumenntun og útgáfu
fræðslurita sérstaklega í Noregi á þessu tímabili:
Folkelig kulturarbeid; Jostein Nerbovik. Norsk his-
torie 1860-1914, bls. 49-66; Oystein Sorensen.
Kampen om Norges sjel, bls. 267-71.
126