Dagblaðið Vísir - DV - 21.05.2005, Qupperneq 50

50 LAUGARDAGUR 21. MAÍ 2005
Helgarblað DV
Kínaæði
Maður er dálítið hugsi yfir öllum
íslensku kaupsýslumönnunum sem
flykkjast til Kína. Það er varla að
maður finni bisnessmann í gjörvallri
Reykjavík. Frændi minn kom sem
óbreyttur ferðamaður á Torg hins
himneska friðar í vikunni. Þá var
búið að loka torginu fyrir Ólaf Ragn-
ar og vini hans úr atvinnulífinu, her-
menn voru úti um allt og farið að
• kjóta af fallbyssum til heiðurs þeim.
Um daginn sá ég í sjónvarpi viðtal
við glaðbeittan danskan atvinnurek-
anda sem lýsti því að í Austur-Asíu
væri að finna besta vinnuafl í heimi
„til fornuftige priser" eins og hann
orðaði það. Hann nefndi 500 dansk-
ar krónur á mánuði - 5000 kail. Það
er ekki furða þótt bisnessmennirnir
sem eru í för með forsetanum séu
spenntir.
Kínverska hraðlestin
Þá dreymir um að stökkva um
borð í stóra lest sem bnmar með
ógurlegum hraða til áfangastaðar
sem engjnn veit hver er. Kannski er
beinhnis verið að skrifa framtíð sjálfs
kapitalismans austur í Kína. í
fabrikkum alþýðulýðveldisins er al-
tént hægt að láta framleiða alls kyns
góss fyrir ekki nema brot af því sem
það kostar hér. Það er víðar en hér
sem hefur verið í gangi Kínaæði.
Samstarf WalMart og Kína
Verslanakeðjan WalMart er nú
stærsta fýrirtæki í heimi. Velgengni
WalMart byggir að miklu leyti á því
að kreista framleiðendur sem eiga
ekki annars kost en að láta fýrirtækið
hafa vörur á mjög lágu verði. Wal-
Mart er í mjög nánu sambandi við
Kína. Sífellt fleiri vörutegundir sem
eru seldar í WalMart eru framleiddar
í Kína og fluttar með stórum gáma-
skipum yfir hafið.
Undirboðin frá Kína
Bandarískir ffamleiðendur eru
ekki samkeppnishæfir lengur. Þeir
geta ekki keppt við undirboðin frá
Kína. Sem dæmi má nefna að fram-
leiðsla sjónvarpstækja hefur að
mestu lagst af í Bandaríkjimum. Það
' Virðist aðeins tímaspursmál hvenær
bílar verða framleiddir í síauknum
mæli eystra; nú þegar kemur mikið
af varahlutunum þaðan.
Þetta hefur haft víðtækar afleið-
ingar. Eitt af þeim gamalgrónu
bandarísku fyrirtækjum sem á í
miklum vandræðum er General
Motors. Löngum var haft að orði að
það sem væri gott fyrir General
Motors væri gott fýrir Ameríku. Að
ýmsu leyti var General Motors fyrir-
myndarfyrirtæki í markaðshagkerfi
eftirstríðsáranna.
^Gamli ameríski draumurinn
Starfsmenn hjá GM höfðu góð
laun. Þeir unnu hjá fyrirtækinu allt
sitt líf, nutu trygginga, settust í helg-
an stein á ágætum eftirlaunum, gátu
komið börnum sínum til mennta.
Þetta var ameríski draumurinn;
meira að segja ófaglærðir verka-
menn gátu notið hans. GM hefúr
í reynt að haida í þessa stefnu, en hún
þykir fjarska gamaldags. Núorðið
skiptir arður hluthafanna miklu
meira máli en verkafólkið.
WalMart-módelið
Nýja módelið er WalMart. Þar eru
launin lág, vinnutíminn langur, óör-
yggið mikið, aðeins hluti starfs-
manna nýtur trygginga, launþegam-
ir koma og fara, mikið er af laus-
ráðnu fólki, umhverfið er fjandsam-
legt verkalýðsfélögum. Þegar starfs-
mennirnir komast á eftirlaunaaldur
þurfa þeir gjarnan að leita til al-
mannatrygginga sem Bush-stjórnin
er í óða önn að slá af.
Því hefur verið haldið fram að það
séu fýrst og ffernst störf ófaglærðs
■” verkafólks sem tapast, á móti verði til
störf við sölu, markaðssetningu og
Laugardagskj allari
hönnun - og þau séu miklu verð-
mætari. Þetta er þó ekki alveg ein-
hh'tt. Hönnunarvinna er til dæmis í
auknum mæli að færast til Asíu þar
sem er enginn skortur á vel mennt-
uðum verkffæðingum, tölvumönn-
um og tæknifræðingum sem vinna
fýrir brot af kostnaðinum á Vestur-
löndum. Þannig eru störf millistétt-
arinnar líka að flytjast burt.
Kapphlaup á botninn
Krafan er sífellt lægra vöruverð,
meiri gróði til hiuthafa. En þetta er
tvíbent. Fólk er ekki bara neytendur,
heldur þarf það líka að hafa vinnu, af-
komu og öryggi. Það er vel hugsanlegt
að hagkerfið sé að grafa undan sjálfu
sér með þessu. í Ameríku eru heitar
umræður um hvort WalMart sé gott
fyrir þjóðina eða hvort þetta risafyrir-
tæki valdi þvert á móti eyðingu - at-
vinnumissi, dauða smáfyrirtækja og
framleiðenda og að endingu verri
kjörum. Þurfa Vesturlönd kannski að
taka upp þriðjaheimslaun til að vera
samkeppnishæf? Er þetta kannski
kapphlaup niður á botninn?
Skapandi eyðilegging
Hagfræðingurinn frægi Joseph
Schumpeter skrifaði um skapandi
eyðingarmátt sem býr í kapítalism-
anum - „creative destruction". Þetta
er þegar ffam kemur ný birtingar-
mynd kapítalismans, ný aðferð sem
ryður öllu öðru á undan sér. Wal-
Mart er ágætt dæmi um þetta. Það
hefur verið rætt um að örfá fýrirtæki
muni brátt stjórna mestallri verslun
á Vesturlöndum.
Óvinsæl samskipti við Kína
Almenningur á Islandi hefur látið
samskipti hérlendra ráðamanna við
Kína fara í taugarnar á sér. Koma Li
Peng og Jiangs Zemin vakti einlæga
andúð. Flestum ofbauð hvemig farið
var með Falun Gong. Einu teljandi
vandræðin sem urðu á farsælum
ferli Vigdísar Finnbogadóttur vom
þegar hún þótti of talhlýðin við kín-
verska valdamenn. Víst er að mörg-
um finnst stjórnarfarið eystra svo
ógeðfellt að það sé á mörkunum að
hægt sé að eiga samskipti við Kína.
Einar K. Guðfinnsson talar áreiðan-
lega fýrir munn margra þegar hann
segist frekar vilja versla við Taívan.
Átök hnattvæðingarinnar
En þetta er flókin spurning. Það
sem er að gerast í Kína er af svo tröll-
aukinni stærðargráðu. Þar fara fram
mestu átök hnattvæðingarinnar.
Hvernig breytist svona risaríki?
Því má altént fagna að hingað til hef-
ur það orðið án blóðsúthellinga. í
upphafi síðustu aldar liðaðist ríkið í
sundur; saga Kína á tuttugustu öld-
inni er kannski sú hörmulegasta sem
um getur - víti til varnaðar. Lífskjör
mörg hundruð milljóna Kínverja
hafa batnað stórkostlega.
Kína og Rússland
Dálkahöfundurinn Mark Steyn
skrifaði umdeildar greinar um Kína í
tímaritið Spectator síðla vetrar.
Steyn er ákafur frjálshyggjumaður,
en gat samt ekki leynt aðdáun sinni á
hvernig Kínverjum hefur tekist til.
Hann bar Kína saman við Rússland
sem hann sagði að lifði í sjálfskap-
aðri eymd. Til dæmis fara lífslíkur
rússneskra karlmanna stöðugt
versnandi - þær eru nú álfka miklar
og í fátæktarbælinu Bangladesh.
Kína hefúr vaxið Rússlandi yfir höf-
uð; Rússar horfa ólundarlega á. Samt
er mjög litlar náttúruauðhndir að
finna í Kína ólíkt því sem er á víðátt-
um Rússlands.
Dýrlegt að auðgast
í Kína hefur efnahagslegt frelsi
komið á undan lýðfrelsi. Deng Xia-
oping talaði um að það væri dýrlegt
að auðgast. Hagvöxturinn hefur ver-
ið tryllingslegur; lífskjör í borgum
hafa batnað allt að fjórtánfalt. Ein-
faldar skilgreiningar eiga ekki við;
þetta er einkennileg blanda af
kommúnisma og kapítalisma -
kannski má kaila það herskálamark-
aðsbúskap? Harðir andstæðingar
Kfnastjórnar tala jafnvel um ein-
hvers konar fasisma.
Engin lýðréttindi
Gallarnir á kerfinu eru auðvitað
óskaplegir. Steyn orðar það svo að
Kínverjar geti framleitt útvörp, en
þeir geti ekki búið til fféttatilkynn-
ingar til að lesa í útvarpið. Þar vísar
hann í Habl-faraldurinn sem Kína-
stjóm reyndi að halda leyndum svo
mánuðum skiptí - laug um hann þar
til ógnin var farin að steðja að allri
heimsbyggðinni. Þetta lýsir vel
þröngsýni, leyndarhyggju og væni-
sýki stjórnarinnar í Peking. Hvað
sem margir velviljaðir forsetar ís-
lands koma til Kína er ekkert fjær
þeim en að fara að veita almenningi
lýðréttindi.
Ærandi soghljóð
Það er líka auðvelt að fyllast af
bölmóði þegar maður horfir til Kína.
Þjóðfélagsrýnirinn Jóhannes Björn
orðar það svo: „Úr austri heyrist ær-
andi soghljóð þegar landið sogar til
sín efnahagslegan lífhvata annarra
þjóða."
Á vef sínum vald.org dregur
Jóhannes ffam ýmsar ófagrar
staðreyndir um kínverska efiia-
hagsundrið. Þetta er lögregluríki sem
er stjómað af klíku flokksbrodda,
herforingja og milljarðamæringa.
Samkvæmt opinberum tölum vom
3400 aftökur í Kína í fýrra. Laogai,
kínverska gúiagið, er ennþá tíl; tugir
milljóna fómst þar á tíma Maó Tse
Tung. Annað veifið kemur upp um-
ræða um að vamingur sem er sendur
tíl Vesturlanda sé framleiddur í þess-
um þrælabúðum.
Ógnvekjandi harka
Harkan er ógnvekjandi. Margar
verksmiðjurnar minna á eitthvað frá
myrkustu tímum iðnbyltíngarinnar.
Vinnutíminn er ailt upp í 16 stundir á
dag. Þarna vinnur mestanpart ungt
fólk, konurnar verða ekki barnshaf-
andi - margir em útslitnir um þrí-
tugt. Þeir sem reyna að berjast fyrir
bættum kjörum enda í tukthúsi eða
em drepnir. Spilhng er geigvænleg,
embætti ganga kaupum og sölum.
En likt og oft er um Kína úir og
grúir af þversögnum. Það þykir eftír-
sóknarvert að vinna í þessum verk-
smiðjum. Efnahagsundrið er að
mestu bundið við borgirnar. í sveit-
um er ennþá mikil fátækt, fólk hfir á
örfáum krónum á dag. Verksmiðju-
fólkið sendir peninga heim í sveitim-
ar. Stöðugur straumur fólks er úr
sveitunum í borgimar, við borgar-
mörkin verða til risastórar byggðir
fátækhnga - hið endalausa framboð
á vinnuafli sem Kína býður heims-
markaðnum.
Umhverfismál í ólestri
Umhverfismál eru líka í algjömm
ólestri. Nóg em vandamálin vegna
fólksfjöldans - það þykir hrohvekj-
andi hugmynd ef hundmð milljóna
Kínveija ganga einkabflnum á hönd
(kannski em heldur ekki næg bíla-
stæði?). Þrátt fyrir að reistar hafi ver-
ið stærstu vatnsaflsvirkjanir í heimi
er framleiðslan að miklu leytí knúin
áfram af kolum og olíu með tilheyr-
andi mengun. Ein kenning er sú að
oh'uverð í heiminum muni aldrei
lækka ffarnar vegna vaxandi eftir-
spurnar frá Kína.
Leikurinn mikli í Mið-Asíu
Til að tryggja sér aðgang að dvín-
andi oh'ubirgðum em Kínverjar
komnir á kaf í valdatafl í Mið-Asíu,
„leikinn mikla" eins og það hét á ný-
lendutímanum. Þeir vilja kom sér
upp leiðslum sem flytji oh'u landleið
frá Kaspíahafi. Bandaríkin og Rúss-
land hafa önnur áform, vilja beina
oh'unni í átt til sín. Þessi togstreita
nær víða; hún er sögð hafa spilað inn
í kastaníubyltinguna svoköhuðu í
Úkraínu. Bandaríkin hafa raðað upp
herstöðvum umhverfis Kína; hinu
veiklaða Rússlandi er ekki á mótí
skapi að þeir séu á svæðinu til að
hamla gegn áhrifum Kínverja.
Áhyggjur á Vesturlöndum
Ráðamenn á Vesturlöndum em
orðnir áhyggjufulhr yfir sívaxandi
umsvifum Kínverja - eða spilar
kannski inn í að þá vantar blóra-
böggul vegna doðans á vinnumark-
aðnum heimafyrir? Schröder og
Chirac vom á fundi í vikunni þar sem
þeir ræddu stóraukinn innflutning á
vefhaðarvöm frá Kína til Evrópu. í
Bandarfkjunum em 16 þúsund
manns sögð hafa misst vinnuna frá
áramótum vegna innflutnings fatn-
aðar ffá Kína.
Hótun um viðskiptaþvinganir
Þetta er heldur ekki bara spuming
um lág vinnulaun, heldur skrá Kínverj-
ar gjaldmiðil sinn, júanið, mjög lágt -
um allt að fjörutíu prósent. Banda-
ríkjamenn heimta að júanið verði látíð
fljóta og vona að með því verði ráðin
bót á sívaxandi viðskiptahalla við
Kína. Það er skrítin hringrás sem er í
gangi. Kínverjar selja vaming til
Bandaríkjanna og fá borgað í dohur-
um sem em síðan notaðir tíl að fjár-
magna bandaríska viðskiptahaUann
með stórfeUdum skuldabréfakaupum.
Nú er í bakhöndinni hótun um að
settir verði háir toUar á kínverskar
vömr verði tenging júansins við doU-
arann ekki afnumin. Fmmvarp þessa
efnis Uggur fyrir Bandaríkjaþingi.
Gengisbreytíng ein og sér myndi
samt ekki ráða neinum úrshtum.
Kínversk fýrirtæki geta áfram boðið
langtum lægra verð en bandarískir
ffamleiðendur; guUgrafarar eins og
hinir íslensku munu halda áfram að
streyma austur.
Gjaldþrota bankakerfi
önnur hætta vofir yfir: Banka-
kerfið í Kína er rekið á fjölþættum
blekkingum og svindh; það hrærist á
mörkum ríkisbúskapar, groddalegs
kapítahsma og hreins þjóffæðis. Það
er spuming hvað þetta stenst mikið
lengur. Lán upp á biUjónir doUara fá
að vera í vanskilum og verða sum
aldrei greidd, en kerfið hangir uppi
vegna mikiUar þenslu og handstýr-
ingar flokksins. Þegar skoðað er í
kjöhnn em margir bankarnir tækni-
lega gjaldþrota. Þetta er tífandi tí'ma-
sprengja - sérfræðingar spá því að
innan tí'u ára verði þarna hmn.
Óskaplegir þungaflutningar
Andstæðingar hnattvæðingar em
líka á nálum. Hið nýja kerfi þar sem
Kína er á öðrum endanum og fyrir-
tæki eins og WalMart á hinum þýðir
stóraukna vöruflutninga yfir höf og
vegi með tilheyrandi sóun. Þetta er
eins langt frá því að vera sjálfbært og
hugsast getur. Hagnaðarvonin ein
ræður ferðinni.
AUt verður líka stærra og ópér-
sónulegra, einingamar em tröU-
auknar - risafýrirtæki, risaríki. Litíi
maðurinn - smákaupmaðurinn,
smáffamleiðandinn - á ekki séns í
þessu kerfi. Það er helst að ,þeir
standist áhlaupið sem njóta sér-
stakrar verndar eins og til dæmis
bændastéttín á Vesturlöndum sem
Ufir undir væng ríkisvaldsins. Fjöl-
breytnin verður minni, firringin
verður meiri.
Göfug markmið
Á mótí þessu er stiUt upp tveimur
hugnayndastraumum. Armars vegar
er sá skóli sem er kenndur við „fair
trade" og segir að ekki skuh kaupa
vömr sem em framleiddar í
þrælakistum. Hins vegar það sem
kallast „locahsmi", sú stefria að vörur
skuli framleiddar sem næst þeim
stað þar sem þær em notaðar. Hvor
tveggja em göfug markmið. En þetta
getur auðveldlega endað í vemdar-
stefriu og hún kemtir einmitt verst
við þá sem síst skyldi, fólk í þriðja
heiminum sem er að reyna að bæta
kjör sín. Heimurinn er sannarlega
ekki einfaldur - það er erfitt að vera
vel meinandi.
Framandi lýðræði?
Svo er líka spurningin um lýðræði
- að hve miklu leytí eigum við að
gera kröfur til þess að stjórnarfarið sé
skaplegt í ríki sem við eigum svo
mikil samskiptí við? Það er vinsæl
kenning, einkum meðal þeirra sem
aðhyhast menningarlega afstæðis-
hyggju, að lýðræði sé gjörsamlega
ffamandi sumum þjóðum. Þá er
Kína gjarnan ríefnt og ríki á hinu ís-
lamska svæði.
Þarna gleymist að mikiU fjöldi
fólks í þessum löndum þráir opnari
og lýðræðislegri stjórnarhættí. Lýð-
ræði hefur líka komist á í löndum
sem þekktu það ekki áður - því var á
sínum tíma haldið fram að lýðræði
væri algjörlega ffamandlegt Spán-
verjum. Indland er næstfjölmenn-
asta ríki heims og státar af ágætlega
starfhæfri lýðræðisstjóm.
Saga tuttugustu aldarinnar sýnir
líka að Evrópubúum er lýðræði síður
en svo í blóð borið. Menn verða að
gæta sín að verða ekki svo skilnings-
ríkir gagnvart einræðisherrum að
það breytíst f skálkaskjól.
Þeir sem reyna að berjast fyrir bættum kjörum
enda í tukthúsi eða eru drepnir. Spilling er geig-
vænleg, embætti ganga kaupum og sölum.